ЦIыфым ищыIэныгъэ сурэтхэр зыдэт тхылъым фэд. ИгушIуагъуи, игукIаи, игупшысэхэри, ищыIэныгъэ щыщ Iахьхэри ащ къыщыгъэлъэгъуагъэх. НэкIубгъо пэпчъ ищыIэныгъэ гъогу изэман гор: иунагъуа, иIофшIапIа, къыдэхъугъэ гора, иныбджэгъухэр ара… А тхылъыр зэмышъогъущта, хьаумэ шIуцIэ-фыжьыщта — ар зэлъытыгъэр ежь цIыфыр, изекIуакI, тхъагъокIэ зэтэжьыным ыкIи ащ фэныкъохэми адэгощэным зэрэфэхьазырыр ары. Агъыржьэнэкъо Симхъан ищыIэныгъэ итхылъ нэкIубгъохэр зэмышъогъух.

Агъыржьэнэкъо Симхъан, Абрэджмэ япхъу, Тэхъутэмыкъое районым ит къуа­джэу Щынджые къыщыхъугъ. КIэлэегъэ­джэ колледжэу Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэм, ащ ыуж Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет къызеуххэм, кIэлэцIыкIухэр ыпIунхэр, ригъэджэнхэр ипшъэрылъэу зыфилъэгъужьыгъ. ИIофшIэн гъогу 1974-рэ илъэсым къалэу Волгодонскэ дэт кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм кIэлэпIоу щиуб­лагъ. Адыгеим къызегъэзэжьым, 1993-рэ илъэ­сым нэс, урысыбзэмрэ литературэм­рэкIэ, адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэ­егъаджэу лэжьагъэ. Ащ исэнэхьат шIулъэ­гъушхо фыриIагъ, икIэлэеджакIохэр игъусэхэу район, хэку зэнэкъокъубэмэ, шIэныгъэ-практическэ конференциехэм ренэу ахэлажьэщтыгъ. Творческэ екIо­лIакIэу иIэмрэ иIофшIэнкIэ къогъанэ зэримыIэмрэ яхьатыркIэ иIофышIэгъу­хэм ямызакъоу икIэлэеджакIохэми, ахэм янэ-ятэхэми ялъытэныгъэ къылэжьыгъ.
Ау ащ ыуж Агъыржьэнэкъо Симхъан ищыIэныгъэ ипычыгъо шъхьаIэхэм яз ыублагъ. ЫнатIэ итхагъэм рыкIорэм фэдэу, зыфэгъэзэгъэ Iофыр щыкIагъэ имыIэу зыгъэцакIэу есэгъэ Симхъан щыIэныгъэм шIэныгъэм игъогу къыфызэIуихыгъ, идунаишхо хищагъ. КIэлэегъэ­джэ шIэныгъэ иныр ыкIыбэу 1993-рэ илъэсым Адыгэ шIэныгъэ-ушэтын институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм Iухьагъ, литературэмрэ фольклорымрэкIэ иотдел инаучнэ IофышIэ хъугъэ. Бэ темышIэу, ушэтынхэм ауж, научнэ Iофы­шIэ нахьыжъ IэнатIэр къылэжьыгъ. Непэ ар институтым иIофышIэ пэрыт.
Журналхэм, гъэзетхэм, шIэныгъэ тедзэгъухэм ащ итхыгъабэхэр къащыхиутыгъэх. Ахэм ащыщых «Я 19-рэ лIэшIэгъум икIэухым я 20-м иублэгъум итхэкIо-публицистэу Ахъмэтыкъо Юрэ илъэпкъ дунэееплъыкIэхэр», «Революцием ыпэкIэ С. Сихъум ипублицистическэ IофшIагъэхэр» ыкIи инэмыкIхэр. КандидатыцIэр къыдихынымкIэ IофшIагъэу «Художественное осмысление жизни адыгов в творчестве адыгских просветителей конца ХIХ — начала ХХ вв.» зыфиIорэм ахэр лъапсэ фэ­хъугъэх ыкIи 1997-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо университетым къыщигъэ­шъыпкъэжьыгъ.
Симхъан шIэныгъэ ушэтынэу ышIыгъэ­хэр 2003-рэ илъэсым монографиеу «Художественное осмысление жизни адыгов в творчестве адыгских просветителей конца ХIХ — начала ХХ вв» зыфиIорэм щызэфихьысыжьыгъэх. Адыгеим щызэлъашIэрэ цIыфхэм ятворчествэ къыпкъырыкIызэ зэфэхьысыжь ешIы: «ТхэкIо-просветительхэм ятворчествэ сыд фэдэу гъэшIэгъонэу, хэушъхьафыкIыгъэу щытми, зэфэдэ нэшанэхэр ахэ­лъых: урыс культурэм къыпкъырыкIыхэзэ адыгэхэр Европэм ицивилизацие фагъэнэIосэнхэр, адыгэм иер къаухъу­мэныр ыкIи агъэбаиныр ягухэлъыгъ. Мы лъэныкъомкIэ просветительствэм илъэ­хъан адыгэ художественнэ литературэр зэригъэбаин ылъэкIыщт амалыбэр джыри хэушъэфагъ».
IофшIагъэм игущыIапэ иавторэу А. Шъхьэлахъом къызэригъэнэфагъэмкIэ, я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэм я 20-м иублэгъум тхэкIо-просветительхэм ятворчествэкIэ упчIабэхэр тэрэзэу егъэуцух ыкIи джэуапхэр къегъотых. Ащ зэрилъы­тэрэмкIэ, хъарзынэщ тхыгъэхэр, художественнэ ыкIи публицистическэ IофшIагъэхэу зэхифырэ лъэхъаным щыIэгъэ просветительхэм атхыгъэхэу джырэ нэс амышIагъэхэр жъугъэу ыгъэфедагъэх.
Агъыржьэнэкъо Симхъан ишIэныгъэ- ушэтын IофшIэн я 19-рэ лIэшIэгъум икIэухым я 20-м иублэгъум щыIэгъэ тхэкIо-просветительхэм ятворчествэ къыщыуцурэп. Кэстэнэ Дмитрий, Бэрэтэрэ Хьамидэ афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр къыхиутыгъэх. «Магомед-Бек Хаджетлаше – личность в контексте просветительской и творческой деятельности» зыфиIорэм адыгэ журналистэу, тхакIоу, просветителэу, я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэм ыкIи я 20-м иублэгъум Урысыемрэ Фра­нциемрэ ащыпсэугъэу ыкIи ащылэжьэгъэ хъулъфыгъэм ищыIэныгъэ ыкIи итвор­чествэ щызэхэфыгъэх. Ипросветительскэ IофшIэгъэ шъхьаIэхэм ащыщэу, Европэм щыпсэухэрэм ящыIакIэ къизыIотыкIырэр журналэу «Быслъымэн» зыфиIорэм къыщытегущыIэ.
Агъыржьэнэкъо Симхъан иIофшIэгъабэхэр къэралыгъом ыкIи IэкIыбым къызэращыхаутыгъэхэм фэшъхьафэу, Урысые, шъолъыр форумхэм, конференциехэм чанэу ахэлажьэ, творческэ пчы­хьэзэхахьэхэр, Iэнэ хъураехэр зэхещэх.
Икъоджэгъоу, драматургэу Мамый Ерэджыбэ ищыIэныгъэ гъогу Симхъан итхыжьакIу. Рихьыжьэрэ Iофыр кIэм нигъэсэу зэрэщытым ишIуагъэкIэ зэлъа­шIэрэ драматургым икъэ къыхигъэщы­жьыгъ. Я 5 — 10-рэ классхэм апае адыгабзэкIэ тхылъым ирецензие ытхыгъ, республикэм иеджапIэхэм якIэлэегъа­джэхэм лекциехэм къафеджэ. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым философиемрэ социологиемрэкIэ иотдел дэлажьэ, илъэс 29-м къехъу­гъэу АР-м щызэхащэрэ хэдзын кампаниехэм ахэлажьэ, социологием ылъэныкъокIэ цIыфхэм ахэупчIыхьэ. Непэ монографиякIэу «Цэй Ибрахьим ихудожественнэ дунай» зыфиIорэм Симхъан дэлажьэ, Iахьищ хъурэ IофшIагъэу «Адыгэ литературэм итарихъ» (адыгабзэкIэ) икъыдэгъэкIын хэлажьэ, «Кладовая книга Рашида Меркицкого» зыфиIорэр хэутыным фэхьазыр.
Симхъан хабзэ фэхъугъэу шIэныгъэ лэжьэным общественнэ IофшIэныр дегъэцакIэ. Ар хэмытэу республикэм иобщественнэ щыIакIэ нэм къыкIэгъэуцогъуай. Адыгэ Хасэм Iоф дешIэ, Адыге­им ибзылъфыгъэхэм я Союз хэт, Ны хасэм икъежьапIэ Iутыгъ. Симхъан лIэужыкIэхэм нравственнэ пIуныгъэшхо ахэлъын фаеу зэрилъытэрэм къыпкъырыкIзэ, унэгъо шэн-хабзэхэм якъэухъу­мэн къыфэджэ, ныгъом, сабыигъом якъэухъумэн иIахьышIу хелъхьэ.
ЩыIэныгъэр шIу плъэгъуным, егъэжьэпIэшIухэм ыкIи IофышIухэм апае цIыфхэр зэубытылIэгъэнхэм Симхъан ыцIэ ятамыгъ. 2007-рэ илъэсым сэкъатныгъэ зиIэхэм я Урысые обществэ и Адыгэ шъолъыр къутамэ итхьаматэу зэрагъэ­нэфагъэр зэхэщэкIо IэпэIэсэныгъэшхоу хэлъым ихьатыр. Непэ къызнэсыгъэм научнэ IофшIэным ар дегъэцакIэ.
Сыдигъуи зыгу зэIухыгъэ Симхъан цIыфым ынэгу фэгъэзагъэу дэгущыIэным мэхьанэшхо реты. ШIукIэ, нэфынэкIэ, фабэкIэ ар къеухъурэи. ИщыIэныгъэ щыщ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэр къыIуатэхэзэ къедэIурэм кIуачIэ горэ хелъхьэ, дэгъугъэм фегъаблэ. ЧIыпIэ къин уифагъэмэ, акъыл хэлъэу къыоушъыищт, нахьышIу зэрэхъущтыр къыуиIощт. ЦIыфхэм ягумэкIхэмкIэ мэпсэу пIоми, хэукъуагъэ хъущтэп. Анахьэу ар зэхэзышIэрэр зипсэуныгъэкIэ фэныкъуагъэ­хэр зиIэхэр ары. Ахэм Симхъан бэрэ аIокIэ, ягукIаехэм, ягумэкIыгъохэм акIэупчIэ. Ялъытэныгъи, цыхьэу къыфашIырэри ары ащ къызэрилэжьыгъэр. IэпыIэгъу ящыкIагъэмэ ренэу зыкъыфагъазэ, джэуапэгъу афэхъу, гузэжъогъу чIыпIэм рещых.
Сэкъатныгъэ зиIэхэм яобщественнэ зэхахьэхэм яIофыгъохэр къулыкъу зэфэшъхьафхэр зэкъотхэу зэшIуахынхэ фаеу Симхъан елъытэ. Республикэ гъэзетэу «Советскэ Адыгеим» ижурналист дыриIэгъэ зэдэгущыIэгъум мырэущтэу къыщиIогъагъ: «Хьафизэхэм, зэхэзымыхыхэрэм язэхахьэхэм, Афганистан щыкIогъэ заом хэлэжьагъэхэм, Чернобыль къыщыхъугъэ тхьамыкIагъом идэгъэзыжьын хэлэжьагъэхэм ясоюзхэм, общественнэ организациехэу «Особенные дети», «Солнечные мамочки» зыфиIохэрэм, псауныгъэр зэтегъэуцожьыгъэнымкIэ республикэ гупчэхэм чанэу тадэлажьэ. Мыщ фэдэ зэпэблэгъэны­гъэм ишIуагъэкIэ сэкъатныгъэ зиIэхэм яобщественнэ зэхахьэхэм яIофыгъо шIукIаехэр зэшIотхынхэ тэлъэ­кIы. Ахэр: ипсауныгъэ елъытыгъэу зи­амал къыщыкIэгъэ цIыфхэм язэтегъэуцожьынкIэ ищыкIэгъэ Iэмэ- псымэхэр ягъэгъотыгъэнхэр, Iоф­шIапIэ Iугъэхьэгъэн­хэр, псэупIэм епхыгъэу гумэкIыгъом идэгъэзыжьын, егъэ­джэным иупчIэхэр, зэщтегъэу Iофтхьабзэхэр».
Агъыржьэнэкъо Симхъан IофшIакIэ зыIэкIэлъ ыкIи ащ ишIыкIэ зышIэрэ цIыф. ИщыкIагъэр фэIазэу рехъухьэ ыкIи кIэм негъэсы. Сэкъатныгъэ зиIэхэм яIофыгъо­хэмкIэ Советэу АР-м и ЛIышъхьэ дэжь щызэхащагъэм хэт. Джащ фэдэу АР-м IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоныгъэмкIэ и Министерствэ, Адыгеим псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ и Министерствэ, хэбзэIахьхэмкIэ Федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу Адыгеим щыIэм ясоветхэм ахэт, АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ щызэхащэгъэ Общественнэ советым итхьамат.
Общественнэ IофшIэныр чанэу зэригъэцакIэрэм къыкIэлъыкIоу щытхъуцIабэ къыфагъэшъошагъ. Ахэм ащыщых АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ, АР-м и Къэралыгъо Совет – Хасэм, УФ-м и Общественнэ палатэ ящытхъу тхылъхэр, УФ-м ыкIи АР-м хэдзынхэмкIэ я Гупчэ комиссиехэм ярэзэныгъэ тхылъхэр.
НэмыкI тыныбэ Симхъан къылэжьыгъ. Ау ежьым илъэс пчъагъэм Iофэу ышIагъэм изэфэхьысыжьышIоу къыхигъэщырэр цIыфхэм ялъытэныгъэу, шъыпкъагъэрэкIэ, зэфагъэрэкIэ, гукIэгъуныгъэ­рэкIэ, хьалэл ныбджэгъуныгъэрэкIэ ыкIи узфэлэжьэрэ Iофым шIулъэгъуныгъэу фыуиIэмкIэ къэб­лэжьын плъэкIыщтыр ары.
Непэ Симхъан IофшIэным, щыIэны­гъэм фэблэ. Ыгу зэIухыгъ, нэгушIу, сэмэркъэу дахэр хэлъэу, шIугъэр ыпэ регъэшъы, Iофэу ышIэрэм фэшъыпкъ. Ар ащ фэдэнымкIэ, Iо хэмылъэу, къэкIопIэшхо хъурэр уасэ къыфэзышIырэ ыкIи шIу зылъэгъурэ иунагъу. Ишъхьэгъусэу Долэтрэ ежьыррэ къуитIу зэдапIугъ — СултIанрэ Тимуррэ. Ны-тыхэр къамыушъхьакIухэу ахэр мэпсэух. Зэжэгъэхэ къорэлъфхэри яIэх. Ахэм ягугъу къышIы зыхъукIэ Симхъан ынэгу фэбагъэр къы­кIехы.
Агъыржьэнэкъо Симхъан мы илъэсым ыныбжь илъэс 70-рэ хъугъэ, ащкIэ ты­фэ­гушIо, псауныгъэ пытэ иIэу, ыкIуачIэ изэу, щыIэныгъэм щыгушIукIэу, игупсэхэм яшIулъэгъурэ яфэбэныгъэрэ ащымыкIэу щыIэнэу тыфэлъаIо. ИгъашIэкIэ анахь лъапIэу ылъытэрэмкIэ щыIэныгъэр хъуаоу къерэт!
Шъхьэлэхъо Дарико.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаI.