Шэуджэн районым ит къуаджэу Мамхыгъэ къыщыхъугъ, щапIугъ, щыпсэугъ адыгэ гущыIэр зикIэсагъэу, лъэпкъ шэн-хабзэр зилъэпIагъэу, тхакIоу Хъурэшэ СултIан.

ИкIэсагъ таурыхъхэр, тхыдэхэр, къэбарыжъхэр, пшысэхэр — лъэпкъым иакъыл-гулъытэ куу зыхэпшыхьагъэхэр. Исабыигъом къыщегъэжьагъэу кушъэ орэдым фигъадэу, нахьыжъ псалъэм хэлъ губзыгъагъэм, нарт пщыналъэхэм акIэдэIукIыныр шэн шIагъоу къыздиштэгъагъ. Ежь ышъхьэкIи гукIэ а зэкIэ ышыпыныр, загъори илъэси 9 — 10 зыныбжь кIэлэхъум инышъо зыригъэшIэу къэгущыIэныр икIэсагъ.
Ылъэгъущтыгъ икIыгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия II-рэ ныкъом къоджэдэсхэм щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэр: унагъохэм чыиф е сэман унэхэу къамылкIэ зышъхьэ бгъагъэхэр, унитIу е щы хъухэу, колхоз Iоф зэпымычыжьым готэу, яхэтэ джадэхэри алэжьыщтыгъэх, сабый зыхы-зыблыр пстэуми апIущтыгъ. Къо­джэдэсхэр, зы бын-унагъоу, зэрэшIэщтыгъэх дэгъоу, зэгурыIощтыгъэх, зэде­Iэжьыщтыгъэх. Нахьыжъ Iушхэм мыхъун къызхафэрэм зыдырагъэшIэжьыщтыгъ, шэнышIо-гъэпсыкIашIоми, идахэ аIо­щтыгъ. Унагъо пэпчъ былым пIашъэ яIагъ, бысымгощэ чан пэпчъ ищагу чэт-тхьачэтыр хъоеу дэтыгъ, колхозэу зыхагъэхьагъэхэм къаритышхо щыIагъэп; орэчIыплъ, орэнатрыф, семчык, гектар тIурытIум нахь мымакIэу къаратыти, шIуанэм аIэ кIиутыжьыгъэу, унагъом исхэри ини цIыкIуи яIэпыIэгъоу, апкIэщтыгъ. Бжыхьэ лэжьыгъэ угъоижьыгъом лэжьэпкIэ зэIукIагъэр — коцкIэ, хьаджыгъэ тIэкIу-шъокIукIэ ыкIи ахъщэр мэкIэ дэдэу, къаратыщтыгъ. Ау цIыфхэр — лэжьэкIо къызэрыкIо хьалэлхэр рэза­гъэх; Хэгъэгоу, хэкоу, цIыфхэу Хэ­гъэгу зэошхом къелыжьыгъэхэр рэхьатэу, сабыйхэр апIухэу щэрэIэхи нахьыбэ фэ­ягъэхэп.

Хъурэшэ СултIан икIэлэцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу мы уахътэм иплъы­шъуагъэр, адыгэхэм ящыIэкIагъэр дэгъу дэдэу ыгу риубытагъэх. Зэгорэм лъэпкъышхо иныгъэу, зихабзи, зилIыгъи, зицIыфыгъи лъэгэгъэ адыгэм ехьылIагъэу нахьыжъхэм къаIуатэхэрэм СултIан ядэIущтыгъ, ежь ышъхьэкIи ащ ыгъэбаигъ.
Илъэс 50 е нахьыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, адыгэ джэгухэр сыдэу пшъхьэпа­гъэха?! Унэй шIыхьафхэр, нэмыкI унэгъо-фашIэхэу хъулъфыгъаIэр зищыкIагъэ­хэр хъулъфыгъэ IэпэIасэхэм зэшIуахыщтыгъ. УнэчIэхьажьыр пIомэ, ар гу­шIогъо къодыягъэп, мэфэкI шъыпкъагъ. Анахь гуапэ хъущтыгъэр ягушIуагъуи, ягумэкIи, нэмыкIи а лъэхъаным адыгэхэм, шъорышIыгъэу щымытэу, зэрэзэдагощыщтыгъэр ары.
Мыщ фэдэ охътэ зэгурыIо-зэфэсакъы­жьым къыхэхъухьэгъэ Хъурэшэ СултIан пасэу, икIэлэцIыкIугъом, ихэхъогъум шэн-хэбзэ зэфэшъхьафыбэри, зекIо­кIэ-шIыкIэхэри ышIагъэх; дэгъур ыкIи дэир ахэмкIэ гурыIуагъ; уцIыфыным имэхьанэр ышIагъ; а зэкIэ, игъо къэси, кIалэм игупшысэ лъыкIахьи, къыхэкIы­жьыгъ — икъоджэ лъапIэу икIэсагъэм, изы тхэкIо гъэшIэгъон хъугъэ.
Илъэсхэм СултIан игущыIэ — ипоэзие адэтIыргъуагъ, иадыгабзэ къабзэ, гурыIогъошIу, жэбзэ бай дахэр къыIутэ­къоу усэ хъугъэ. Ау сыдми гущыIэр зэриблырэп, гупшысэр екIоу ащыкIещы иусэхэм, лъэпкъым ынапэ, ищыIакIэ, идунэегурыIокIагъэр ыгъэунэфызэ, сэмэркъэоу адыгэм икIасэри къыхигъэщыгъ; лъэпкъ шэн-хабзэхэри усэ чъэпхъыгъэхэмкIэ нэм къыкIигъэуцонхэр ащ фэукIочIыгъ. Феджагъэп усэным, гупшысэн-тхэным, ау Тхьэм ежь къыхилъхьагъ Хъурэшэ СултIан ащ фэдэ гушъхьэ амал кIуачIэ. Илъэс 60-у къыгъэшIагъэм инахьыбэм усагъэ, тхагъэ. Мы мафэхэм СултIан иусэхэр зыдэт тхылъхэу «Пырэжъые куанд», «Шылъэмакъ», нэмыкI тхылъхэри икIэрыкIэу зэпырысэгъэзэжьых — тхэкIо къодыягъэп — нэжгъурыгъ, гулъытэшхо иIагъ, ыбзи ихабзи куоу ышIэщтыгъ — усэрэжъыгъ. Иусэ сатырийхэр анахьэу лъэшых, бзэ гъэшIэгъон екIукIэ тхыгъэх, усакIом къыIомэ шIоигъор, пIытIыгъэу, фызыгъэу щымытэу, гущыIэр «емыукIорэекIэу», занкIэу, пытэу ащызэригъэкIуныр фызэшIокIыгъ.
«СыщэIэфэ» зыфиIорэм къыщеIо:
Нэшхъэигъо къэхъумэ, сыгуи мыжъоп,
Сигъы макъэ цIыфмэ зэхарэх.
Хъярым ухэтыныр чIыпIэ зэ­жъоп,
Сичэфыгъом къашъуи къэсэрэхь.
Игъо къэсмэ сшъхьаци фыжьхэр хидзэу,
Сыныбжь фэшъуашэу уахътэм сыдэрэжъ.
Къыздэмыхъурэм гугъукIэ сызэридзэу,
СиIоф Iахьы шIукIэ сыдэрэпшъ.
УсэкIо кIалэр бэ зыгъэшIагъэу иусэ сатырхэм къыпщагъэхъу, ау усэным къызыфэущым ныбжьыкIагъ, зэкIэ адыгэм къешIэкIыгъэр — ыбзи, ихабзи, иIофшIакIи, ицIыфыгъэ лъаги, зынэмысыгъэу игугъэ зыфэгъэзагъи СултIан иусэ сатырхэм ахэгощагъ, къащыIотагъ.
ЩыIэныгъэр ны бгъэ фабэп,
Лыуз уахъти къыокIущт.
Ухэлъынэу кушъэ IапIэп,
Бгыбзэ макъи къыоIущт.
Мы дунаим тетыгъошIоп,
Фэдэ чIапIэ къин къыпщыхъумэ,
Мэфэ пстэури нэшIо-гушIоп,
Тыгъэр пщэми чIаухъумэ.
Дунаим тетыфэкIэ цIыфым гуапи псапи, шIури ери, гумэкIи гушIуагъуи зэготэу зэрэщыпэкIэкIырэр, ежь ышъхьэ­кIи а зэкIэ зэриушэтырэр, гъашIэм уебгъукIонэу ор-орэу зэрэщымытыр, ащ о уипIоу, уилэжьэу, уипсыхьэу зэрэщытыр, Хъурашым ипоэзие икъоу щы­гъэунэфыгъ, къыщиIотыкIыгъ.
Тыгъэр пщэмэ агъэбылъми,
Инэфылъэ шIункIы хъурэп.
ЦIыфышIу хьадэр агъэIылъми,
Щыгъупшагъэ лъэпкъым фэ­хъурэп.
УсакIом игупшысэ гузэхэшIэ зэфэ­шъхьафхэмкIи гъэзагъэу мэIорышIэ: щыIэныгъэр илъапI, ащ ишIуи ибзаджи зэфэдэу тхакIор ащыгъуаз; «цIыфы» зыцIэм а зэкIэ пкъырыхьагъэу зэрэщытым еджэнджэшырэп, зыми хэны фэ­хъурэп, пстэури шIогъэшIэгъон, еушэты, зэхешIэ, къегъэгъунэ.
Лъэгъуныгъэр мэшIо шIыгъэшъ,
Улъымыплъи, пшIокIосэщт.
Уипхъэ IаплI сищыкIагъэшъ,
Сыстыжьыщтэп къыуиIощт.
Ар етIани, апчым фэдэу,
ЗыпIэкIэзкIэ, пшIокъутэщт.
О нэужым угуIапэу
ЗыпшыпыжькIэ, уиуIэщт.

УсакIом кIоцIыпшагъ бгъэшIагъоу акъыл-гулъытэ чан ин дэдэ: ымышIи, ымылъэгъугъи, зымыгъапи, зымыгъэгупсэфи, зыгъэгушIоу зыIэтри щыIэныгъэр арэу зэрэщытыр исатыр зэрыблыхэм нафэ къыпфашIы.
Дунай нэфыр хырыхыхьэу
КъэшIэгъуаеу тфызэхэлъ.
ЩыIэныгъэр хым тет къухьэу
Псыдзэ ормэ агъэуалъ.
Шъыпкъи щаIоу, пцIи щаусэу,
Джаущтэу гъашIэр тэ тфыщыт.
Хыем мысэр ыумысэу
Емрэ шIумрэ зэпыщыт.
Сэ сишIошIкIэ, Хъурэшэ СултIан итворческэ лэжьыгъэ нахь зэбгъашIэу, пэблагъэ зыпшIы къэс, уадыгэу укъызэрэхъугъэм нахь укIэгушIужьы; ор-орэу гу зылъымытэщтыгъэ щыIэныгъэ лъэныкъуабэм уинэплъэгъу афищэныр, шIур ем зэрэпэчыжьыр, ау тIури ренэу гъа­шIэм зэрэщызэпэIутыр, ухэтми, ахэм уябгъукIон фаеу зэрэхъурэр, ау щэIагъэрэ акъылрэкIэ щыIэныгъэм зебгъэ­кIуныр, пфэлъэкIырэ дэгъумкIэ зыбгъэ­улэужьынышъ, лъэпкъым, цIыфхэм уятэн зэрэфаем иушъый-гъэсэпэтхыдэ макъэ Хъурэшэ СултIан ипоэзие ыкIи ипрозэ тхыгъэ гъэшIэгъонхэм къахэIукIы.
УсэкIо хьалэл зафэу, тхэкIо гъэшIэгъонэу СултIан игъэшIэ макIэ бэ щыфызэшIокIыгъэр — усагъэ, тхагъэ, сыдигъуи иIоф Iахь ышIагъ, ибын пIугъэхэр цIыфышIу хъунхэу, ятэ игъогу зафэ хамыгъэкIуакIэу рыкIонхэу афэтэIо.
Мамырыкъо Нуриет.