Адыгеим икъушъхьэлъэ чIыналъэ имызакъоу, илъэгуахэхэми зекIоным районхэми зыщарагъэушъомбгъущт. АщкIэ ехьыжьэгъэ IофшIэ­ныр ыкIэм нагъэсымэ, Мыекъуапэ къыщегъэжьагъэу Бжъэдыгъу кIоу зекIо гъогуонакIэ тиIэщт. Мыр апэрэ чэзыу.

Ащ фэгъэхьыгъэ проект зэхи­гъэуцуагъ археологэу, Лъэпкъ музеим иIофышIэу Тэу Аслъан. Ащ игугъу зишIырэр илъэсипшI фэдиз хъугъэ. Ары пакIошъ, пэ­шIорыгъэшъ цIи фишIыгъ — «Нарт чIыпIэхэм якIурэ гъогу». Аслъан АР-м и ЛIышъхьэу Къум­пIыл Мурат IофшIагъэр рихьы­лIагъ ыкIи зекIохэмкIэ лъэныкъуакIэу щыт къоджэ чIыналъэ­хэм амалэу яIэм щигъэгъозагъ.
— АР-м гуманитар ушэтынхэмкIэ иинститут ипащэу ЛIы­Iужъу Адам, сэры, АР-м культурнэ кIэнхэм якъэухъумэнрэ ягъэфедэнрэкIэ ГъэIорышIапIэм ипащэу ЦIыпIынэ Рустем аIоу ЛIышъхьэр къытаджи, а Iофым тырыгущыIагъ. Картэу згъэнэфа­гъэри езгъэлъэгъугъ. Ащ къыхеубытэх нарт Iуашъхьэхэр. Непэ Адыгеим къихьэрэр зэкIэ къушъхьэм ащэ. Ау илъэс пчъа­гъэхэм а гъогур «алэжьагъ». Лъэпкъыр джыдэдэм зэрысыр шъофыр ары: Кощхьэблэ, Шэуджэн, Красногвардейскэ, Теуцожь, Тэхъутэмыкъое районхэр. Арышъ, зекIо гъогууа­нэхэр чылагъохэм алъэныкъокIи кIонхэ фае. Мы лъэныкъомкIэ IофшIэным чанэу хэлэжьэнхэу район пащэхэм ариIуагъ, лъэгъупхъэ чIыпIэу, саугъэтэу бгъэ­лъагъомэ хъущтхэр агъэнэфэнхэу афигъэпытагъ.
Республикэм ихьакIэхэм апае лъэгъуакIэм игъэпсын феде­ральнэ проектым щыщ хъугъэ. ­Лъэпкъ проектэу «ЗекIоныр ыкIи хьакIэпэгъокIыныр» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу зекIо гъогу­уанэу «Урысыем итыгъэкъокIыпIэ Къыбл» зыфиIорэм хагъэ­хьагъ. Ащ игъэцэкIэн Пшызэ шъолъырыр, Ростов хэкур ыкIи Адыгеир къызэдеубытых. ЗекIонымкIэ зы чIыналъэу, ау шъо­лъыр пэпчъ ежь инэшанэхэр икъоу къыгъэлъэгъонхэр проектым ипшъэрылъ ыкIи ащ изэхэгъэуцон джырэкIэ Iоф дашIэ. Компаниеу «ПроГород» ыкIи проектнэ-ушэтэкIо гупчэу «Картфондым» ялIыкIохэр республикэм щыIагъэх. Непэрэ мафэм ехъулIэу зекIоным ылъэныкъокIэ Адыгеим амалэу иIэхэр зэрагъэшIагъэх. «Псы­хъоу Пшызэ исэмэгубгъукIэ» за­джэхэрэ зекIо чIыналъэм нэ­Iуасэ зыфашIыгъ. Хы ШIуцIэ Iушъом зыщагъэпсэфынэу кIо­хэрэм, гъунэгъу шъолъырхэм къарыкIыхэрэм лъэпкъ, археологическэ, пцэжъыеешэн, шэ­кIон, мэкъумэщ зекIонхэм гъогубгъум зыщягъэушъомбгъугъэнымкIэ чIыпIэм икъэкIуапIэхэр зыфэдэхэр агъэнэфагъэх.
— Аслъанрэ сэрырэ 2019-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу къуа­джэхэм алъэныкъокIэ кIорэ зекIо гъогууанэм Iоф зэредгъэ­шIэшъущтым тегупшысэщтыгъ. Джы мыщ фэдэ амал дгъотыгъэ, федеральнэ проектым щыщ тыхъугъ. Ау ащ емылъытыгъэу, тэри лъэгъо шъхьафхэм Iоф адэтшIэнэу щыт. Ащ пае тимуниципалитетхэм тадэлажьэзэ, зыгъэпсэфыгъо мафэхэм къэкIон зылъэкIыщт зекIохэм ядгъэлъэгъун тлъэкIыщтхэм тяусэн фае. Ау къуаджэхэм, къоджэ псэупIэхэм мы лъэныкъомкIэ уадэлэжьэныр къиныIо хъущт. Сэ салъэныкъокIэ ищыкIагъэр ясIон, ащ къешIэкIыгъэр зэкIэ ахэм къагъэхьазырын фае. Джащ Iофыр къегъэхьылъэ.

Тэу Аслъанрэ ЦIыпIынэ Рус­темрэ зэгъусэхэу зекIо лъэ­гъуакIэм хагъэхьащт чIыпIэхэм ягъэнэфэн дэлэжьагъэх. Теуцожь районым, Адыгэкъалэ мызэу, мытIоу дэкIыгъохэр ащыряIагъэх, адыгэм икультурнэ кIэн баеу Iуашъхьэхэр, пы­тэпIэжъхэр, лъэпкъымкIэ чIыпIэ лъапIэхэр къаплъыхьагъэх, зе­кIобэ кIуапIэ хъунымкIэ агъэфедэшъущтхэр къыхахыгъэх. БлэкIыгъэ мафэхэм ащ фэдэу джыри зы дэкIыгъо яIагъ.
Тэу Аслъан — археолог, АР-м и Лъэпкъ музей шIэныгъэхэмкIэ иIофышI:
— БэмышIэу ЦIыпIынэ Рус­темрэ сэрырэ Адыгэкъалэ тыщыIагъ. Ащ чIыпIищ щыдгъэнэфагъ. Адыгэкъалэ хэхьэ Хьэ­лъэкъуайи. Ащ саугъэтэу дэтым фэдэ шъолъырым итэп. Мыу­тIэмэ япытэпIэжъ дэт. Тиэрэ иапэрэ лIэшIэгъухэм япхыгъ ар. Джащ фэдэу гъэшIэгъон зэ­рэгъэпсыгъэри, зэрэшIыгъэри. Хьэлъэкъуае ыгузэгу ит, «Iошъхьэныкъу» раIо. ПстэумкIи, пэшIорыгъэшъэу чIыпIэ 20 фэдиз дгъэнэфагъэ. ЕтIанэ Пэнэ­жьыкъуае тыкIуагъ. Къунчыкъо­хьабли нарт чIыпIи 4 къыщы­хэдгъэщыгъ. Ащ удэкIышъ, къуты­рэу Городскоим удэхьэ, археологие къэбарэу а псэупIэм къешIэкIыгъэр бэ. Ащ къыкIэлъэкIо Джэджэхьаблэ, Тэуехьаблэ. Нарт къэбар закъоп ныIа пIотэщтыр, чылэ пэпчъ бгъэ­лъэгъон дэт: музейхэр, культу­рэм иунэхэр, ежь къуаджэхэр, щыIэкIэ-псэукIэу адэлъыр, лъэпкъ шэн-хабзэхэр, адыгэ шхынхэр. Джащ фэдэу хэбгъэщэн плъэкIыщт онэгурыс зекIоныр. Гъогууанэр гъэшIэгъон дэ­дэу зэхэбгъэуцошъущт.
ДжырэкIэ проектым игъэпсын дэлажьэх. Ар зыфэдэщтыр 2025-рэ илъэсым къэнэфэщт.
Анцокъо Ирин.