Зигугъу къэсшIырэр УФ-м инароднэ сурэ­тышIэу, тхакIоу, публицистэу Къат Теуцожь. Зыми хэмыгъэкIокIэн сурэтэу ыIапэ къычIэкIыхэрэм ямызакъоу, ащ иадыгэбзэ гущыIи лъэшы. ДэгущыIагъэм ар ешIэ.

Лъэпкъ жэрыIо творчествэр псынэ зыфэхъугъэ сурэтшIыным фэдэу ижэбзэ байи ар икъэ­кIуапI. НэмыкIэу хъун ылъэкIыщтыгъа икъоджэгъу ашуг цIэ­рыIоу Теуцожь Цыгъо итхыгъэ­хэр зытхьакIумэ итэу къэхъугъэ шъэожъыер?! Ахэр, хьакIэщым щызэхихыгъэ къэбархэр, пшы­сэхэр, тхыдэжъхэр ащ зыхи­щагъэх ыкIи инепэрэ творчест­вэу тшIэрэмкIэ ар къытэтэжьы. ИгущыIэ пэпчъ мэхьанэ хэлъ, зэкIоцIылъ, къызэрыкIоу къып­шIошIэу, ау кIуачIэу щыт, блэ­кIыгъэ зэман горэу щымыIэ-
жьым къигущыIыкIэу пшIуегъэшIы. Зы­шIэхэрэми ары аIорэр: «Адыгэ хьакIэщхэм арысыщтыгъэ лIыжъхэм ягущыIакIэ угу къегъэкIы».
АдыгабзэкIэ итхыгъэхэм узя­джэкIэ, «тхакIуа мыр, хьауми сурэтышIа?» уагъаIо. Нахь къы­дэхъурэри къэIогъуай: тIури зэ­гопчын умылъэкIыщт лъэныкъох. КъэгущыIэми, ащ сурэт ешIы — гущыIэкIэ жьым хэтхыхьэ. Къэбарым къэбар къы­хэкIэу, дунаишхор къешIэкIы­гъэу, анахь къызэрыкIори жэ­бзэшIукIэ плъэгъурэм фэдэу нэм къыкIегъэуцо. Мыхъыжъэу, ори рэхьатныгъэ къыпхилъхьэу, гущыIэ пэпчъ къыбгурыIонэу уахътэ къыуитырэм фэдэу къыб­дэгущыIэ.
«Чэпэзэхэогъу. Тыгъэм ынэ къицIыукIызэ къохьажьыгъэ къодый. КъыкIэлъкIорэ мафэр зэрэошIущтым ар ишыхьат. ПкIэнтIэпсыр лъым фэдэу къыз­пызырэ тыгъэм тичIылъэ зэрищыкIагъэр зыдишIэжьэу, «чэщ кIакор ишъухи, пчэдыжьым сы­гушIозэ шъукъызэлъызыгъэ­нэфыщт» къариIозэ, ошъочапэм къопшыхьажьыгъэми, хьэжъа­жъэу мэфэ реным къыпыкIы­гъэр Iэсэным пэчыжь» (итхыгъэу «Джэф» зыфиIорэм щыщ).

Къат Теуцожь иадыгабзэ седэIу сшIоигъоу, ащ икъэкIуапIэ хъугъэр къезгъэIотэн сигу­хэлъэу сыфытеуагъ ыкIи илэжьэпIэ унэ сыригъэблэгъагъ. Теуцожь фэдэ творческэ цIыфым зэрихабзэу, иIофшIапIэ сурэт закI, дэпкъ нэкI имыIэу ышIыгъэхэр еусэигъэх. Сэмэркъэу дахэу хэлъыр ыпэ ригъэшъызэ къыспэгъокIыгъ: «Ощ пае ­адыгэ паIор къызщыслъагъ грузин паIор згъэтIылъи», — еIо ащ.
— Теуцожь, усурэтышI, ау уиадыгабзи искусствэ шъхьафэу зэрэщытыр зыдэошIэжьа?
— Хьау. Ащ сесагъ. Аущтэу сыкъэхъугъ. Тичылэ зэкIэри джащ фэдэу щэгущыIэх (къуа­джэу Гъобэкъуае щыщ). ХьакIэщышхо тиIагъ. Унэшхо дахэ тиIэу, джащ хэтыгъ. КIымафэм фабэу, гъэмафэм чъыIэтагъэу. Бжъэдыгъу ис лIыжъыр зэкI пIоми хъунэу ащ къекIуалIэ­щтыгъ. Пэнэжьыкъуае, Къун­чыкъохьаблэ, Аскъэлае, Очэ­пщые къарыкIыщтыгъэх. Сэ щаир къэзгъажъощтыгъ, сшы­нахьыжъ сигъусэу.
— Ащ дэжьым илъэс тхьапш уныбжьыгъэна?
— Илъэс 12 горэм ситыгъ. Джащ щегъэжьагъэу лIыжъмэ сахэсыгъ. Пшысэхэм, тхыдэхэм такъырагъаджэщтыгъ. Теуцожь Цыгъо ипроизведениехэм азыныкъо езбырэу сшIэщтыгъэ. Джахэр къасIощты­гъэх… ХьакIэщым тегъэпсыхьагъэу, шыгъэу пIэкIорышхуитIу итыгъ. Ахэм псыпс къяхъухыгъагъ джэхашъом нэсэу. Мафэм ащ ычIэгъ пIуаблэ чIаслъхьэти, псыпсыр къесхъухыжьыти, сызыпшъыкIэ, сычIэгъуалъхьэти, зыкъэзгъэпсэфыщтыгъ, сы­шъхьау­къощтыгъ. ЕтIанэ сыкъычIэкIыжьыти, лIыжъхэм аIо­рэм седэIуным пысыдзэжьыщтыгъ. Илъэс 19 сэхъуфэ джащ фэдагъ.
— Сыда лIыжъхэр шъуа­дэжь зыкIыщызэ­рэугъоищтыгъэхэр?
— Ащ фэдэу, хьакIэщ хэтэу унищ тичылэ дэтыгъ. Зыр Мэ­джэрыкъомэ яунагъ, ыужыкIэ къо­джэ Совет ашIыжьыгъагъ. Лъагэу щытыгъ. Ащ фэшъхьафыр ХьатхьакIыкъо Славиктхэм яягъ. Адрэхэр зэкIэ ращыгъагъэх. Тэ кIэлабэ тыхъущтыгъэ, етIани тятэжъ сабый ибэхэр ыпIужьхи, лъэкъуацIэ аритыгъэу щыты­гъэти, джащ къыкъонагъ нахь, тыращыщтыгъ, тыбаигъ. Ащ дэжьым цуитIу зиIэр баеу алъы­тэщтыгъ. А унэ дахэр, тихьакIэщ зыхэтыгъэр, 1970-рэ илъэс нэс щытыгъ. КIэсэнхэр кIэтэу, зэтегъэпсыхьэгъагъ.
— Сыда ащ фэдизым хьакIэщыр, лIыжъхэр зыкIыпшIогъэшIэгъоныгъэхэр?
— Зи дэй къаIощтыгъэп ахэм. ЕтIанэ, чыжьэу Iабэщтыгъэх, лъэшэу лIыжъ Iушхэр, гъэса­гъэхэр ахэтыгъэх, медрысэхэр къаухыгъэхэу, арапыбзи, тыркубзи ашIэу щытыгъ. Нэчэрэзые къикIыти Хьабибэ ефэнд аIоу лIыжъ горэ къакIощтыгъ. Ар Тыркуем къикIыжьыгъагъ. Ататюрк революцие ышIи, респуб­ликэ зегъэпсым, Хьабибэ ефэн­дым къыкIитхъужьи Нэчэрэзые къэкIожьыгъагъ, пхъуитIу иIэу дэсыгъ. Лъэшэу гъэсэгъагъэ, ислъам динымкIэ Каир университетыр къыухыгъагъ шъхьаем, диным пае зы гущыIэ къыIощтыгъэп. Джащ фэдэу, джащ фэдэу бэ зыцIэ къепIон плъэ­кIыщтыр. Сэ сяти медрысэр тичылэ къыщиухыгъэу щытыгъ. Урысыбзи ышIэщтыгъ, зэмы­джагъэ щыIагъэп.
— Адэ, ахэм яадыгабзэрэ джырэ адыгабзэмрэ бэ­кIэ зэтекIыха?
— Бэдэд. Зэрэзэтехьэхэрэри гъэшIэгъоны. МакIэу зэтехьэх. ЕтIанэ, сэри бэ сщыгъупшагъэр. Умыгъэфедэ зыхъукIэ ары зэ­рэхъурэр. Джы щыIэ бзэм ар пэчыжь. ЛIыжъхэр ежьхэр зэ­дэгущыIэхэ зыхъукIэ, шъэфыбзэ яIэщтыгъ. Тэ тыкIалэу тыщысэу, зыгорэ зэхытагъэхынэу фэмыехэ зыхъукIэ, ащкIэ гущыIэщтыгъэх. Бзэжъ гъэшIэгъон, лъэпсэ куу иIэу.
— Сыд фэдэ гущыIэха непэ тымыгъэфедэхэу къэпшIэжьыхэрэр?
— «ЗэдэщэпIаст», ошIа ар? Ащ къикIырэр, гущыIэм пае, нэбгыритIу зэбэныгъэмэ, тIум язи текIоныгъэ ымыхьыгъэ зы­хъукIэ, тIуми агу хамыгъэкIы-
ным пае «зэдэщэпIаст» аIо­щтыгъ. Непэ ар зэхэпхыжьыщтэп. ЕтIа­нэ, «цул-бэлыдж». Ар зи къызэрымыкIырэр ары, нэ­кIы. Джащ фэдэу бэ къэпIон плъэ­кIыщтыр.
«Сыбыр Iуашъхь» тэIо, арыба? Ар тэрэзэп. Ащ ыуж сфыгъэ. Шапсыгъэ Iушъо Собрэ ыцIэу Iуашъхьэ щыIагъ. Илъэсым зэ бзылъфыгъэ зэIукIэ щашIыти, лэжьыгъэу ашIэщтхэм, унэгъо-­унашъохэм атегущыIэщтыгъэх. Арышъ, «Сыбыр Iуашъхьэп» ар, «Собрэ Iуашъхь» нахь.
— Теуцожь, непэ адыгабзэм уищыIэныгъэ ипроцент тхьапша щиубытырэр?
— ЗэкIэ еубыты. Урысыбзэм сырэтхэ, сырэгущыIэ. Тхылъ 12 стхыгъэ, ыныкъорэр урысы­бзэкIэ, адырэр адыгабзэкIэ. Ау сыд фэдизрэ урысыбзэм сы­рыгущыIагъэми, сырытхагъэми, сэркIэ ар адыгабзэм фэдэ хъурэп.
— УсурэтышIмэ, оркIэ адыгабзэм ышъо сыд фэда?
— Мары зэрэслъэгъурэр (исурэтхэм шъхьэ афешIы Теуцожь). Усэнри сурэтшIынри зэпэблагъэ. ТIуми шъохэр зэ­хэолъхьэх. Ахэм шъхьадж игъу­напкъэ имыIэу арэп, ау фи­лософскэу укъекIолIэн хъумэ, зэфэдэх.
— Уиадыгабзэ уцышъор къебэкIы, ара?
— Ары, уцышъом уегъэрэ­хьаты.
— Адэ, адыгабзэр сурэт пшIынэу щытыгъэмэ, сыд фэдэу къибгъэлъэ­гъукIыщтыгъа?
— Адыгабзэр — къушъхьэ. БэшIагъэ ащ сызегупшысэрэр. ДэкIоегъуай. Iошъхьэмафэ дэ­кIоегъуаеба, джащ есэгъапшэ.
Анцокъо Ирин.