ЦIыфхэм амыгъэунэфыгъэрэ амышIэрэ щыIэп, арэу къычIэкIын «псыр — псэ» зы­кIаIуагъэр.

Адыгэхэр лъэпкъ анахьыжъхэм ахалъытэх ыкIи тарихъым зэрэхэтымкIэ, адыгэм пчэгъу чIисэщтыгъэп псы щымыIэу; арэу къычIэкIын ижъыкIэ чылагъо пэпчъ псыхъом пэблагъэу, нахь нэпкъ лъэгэIум (къиумэ къакIэмыонэу) ыкIи жьы фыртынэ, ощх е осхъот инхэм защаухъумэу къушъхьэбгъухэр псэупIэкIэ къызкIыхахыщты­гъэхэр. ЗыщытIысхэу, лъапсэ зыщадзырэм унэ щашIыщтыгъ, псэу зэшъощтхэр къызэрахыщт псынэр псы IэшIоу, чъагъоу щытынэу Тхьэм елъэIухэзэ, ар атIыщтыгъ. Джырэ мафэхэми чылагъохэм ащыщхэм къадэнагъэх зипсы IэшIукIэ тарихъым хэхьэгъэ лIакъохэм япсынэхэр. Сэ непэ зигугъу къэсшIыщтхэр Адыгеим ит псыхъохэу тэ къыд­нэсыжьыгъэхэр ары.

Пшыз

Адыгэмэ пасэм къыщегъэ­жьагъэу анахь зэлъашIэрэмэ ащыщ, псыхъошху. Ащ ыцIэ адыгэ нарт эпосми Псыжъ ыIоу къыхэфэ. Ар ныбжьырэ мыл къатхэр зытелъ къушъхьэу Эльбрус къыщежьэ, псыхъо лъэ­къуабэ къыхэлъадэ, километрэ 900-м къехъу икIыхьагъ. Ащ щыщэу километрэ 700-р Краснодар краим пхырэкIы. Къэлэ ыкIи чылэгъо пчъагъэхэр мыщ ипсы Iушъохэм аIусых, псыIыгъыпIэу, гидроэлектростанциеу тырашIыхьагъэр бэ. ШIэныгъэлэжьхэм зэрагъэунэфыгъэмкIэ, мы псыхъор анахь цIабэ зиIэ псыхъоу дунаим тетхэм ащыщ.

Литературэм Пшызэ —  Псыжъ­кIэ хэхьагъ: зыхэм ащ ныбжьышхо зиIэ мэхьанэр
раты, нэмыкIхэм псынжъым, шIоркъым факъудыи е «Псы­шхо», «Псыхъо ин», нэмыкI мэхьанэхэри раты.

Пшызэ дунаим зэрэщызэ­лъашIэрэр — Кубань. Гъэса­гъэхэм зэрагъэунэфырэмкIэ, «Кобань» зыфиIорэ гущыIэр гурыт лIэшIэгъухэм къахэкIыгъ, «псыхъо жъот», «псыхъо чъэр» зыфиIу, тыркубзэм гущыIэр къыхэкIыгъэу алъытэ.

Шъхьэгуащ

Ар анахь псыхъошхоу тиIэхэм ащыщ. Къушъхьэхэу Фыщтрэ Ошъутенэрэ къащежьэ, Адэ-
мые псыIыгъыпIэу ЩыкъыкIэй (Тщикскэм) хэлъэдэжьы. Зэ­рагъэунэфыгъэмкIэ, километрэ 300 фэдиз икIыхьагъ, псылъэкъо миниплI фэдиз иI. Ахэм ащы-
щых Пщыхьэ, Къурджыпс, Дах, нэмыкIхэри. Псыхъом ыцIэ къыз­хэкIыгъэм епхыгъэу адыгэ­мэ хъишъэ гъэшIэгъон ахэлъ. Ар Лагъорэ Накъэрэ яхъишъэ фэдэ хьазыр. Пщым ыпхъоу Сусарэ цIыфышIу-кIэлэшIубэ псэлъыхъоу къыфыкъокIыгъагъ, ахэм байи, лIыблани, нэмыкIи ахэтыгъ. Ау ежь пшъашъэр дэ­зыхьыхыгъагъэр пщым иIахъоу Къэлэмэт арыгъэ. Пщым хъурэр къызешIэм, ижъалымыгъэ къэбыжъутагъ: ыпхъурэ кIэлэ тхьамыкIэмрэ цушъом кIоцIаригъапхэхи, псыхъом харигъэдза-
­гъэх. Ау хъишъэм къызэриIорэмкIэ, Тхьэр къафэупсагъ: бэрэ псым къыхьыгъэхэу, тэкъэжъ лъапсэ горэм цушъор шIонагъ. КIалэм Iэбжъэ-лъабжъэкIэ цу­шъор зэIибзыкIи, нэбгыритIур къикIыгъ. Мэзыр гъэбылъыпIэ-унэ афэхъугъ. ЯпсэупIэ чIыпIэ тIэкIу-тIэкIузэ шъыхьэ кIуапIэ хъугъэ. Ахэр Сусарэ къесагъэх, ежьыри ынаIэ атетэу, ылъэкIырэр афишIэу охътабэ кIуагъэ. Ащ пае шъыхьэхэм якIасэу ыкIи афэмафэу хъугъэ бзылъфыгъэр — «ШъыхьэхэмкIэ гуащэ» цIэр иIэ хъугъэу ары. Псыхъом ыцIэкIэ нэмыкI еплъы­кIэхэри щыIэх.

Псыхъоу Шъхьэгуащэ урысыбзэкIэ БелэкIэ еджэх. Мыри джащ фэдэу хъишъэр къызэшIэкIыгъ. Псыхъом ышъхьэ пщы горэ щыпсэущтыгъ. Ар бэрэ хъункIакIо кIощтыгъэ. Ащ фэдэ чэщтео горэм къырихи, грузин пшъэшъэ дэхэ дэдэу БэлэкIэ заджэхэрэр шъхьэгъусэкIэ ехъуа­пси къыхьыгъ, ау шъхьакIо зэрахыгъэ пшъашъэр къезэгъы­гъэп. Пщы жъалымым зэри­гъэтIысхьэгъэ пытэпIэ лъагэу псы нэпкъым тетым чэщ горэм зыкъыридзи, псы ехьыжьэгъэ орым зыкъыхидзагъ. Шъхьафит кIэхъопсэу кIодыгъэ пшъашъэм ыцIэкIэ псыхъом еджагъэхэу ары тишIэныгъэлэжьхэм къатхыжьыгъэр.

Лабэ

Мыр Пшызэ къыхэлъэдэжьхэрэм анахь ин, тIоу — Лэбэшхорэ Лэбэжъыерэ зэхэлъа­дэшъ, ар къагъэпсы. Километрэ 300 фэдиз икIыхьагъ, псыкъочъ бэдэдэ къыхэлъадэ. Ахэр: Фэдз, Щэхъурадж, Фарз, Джаджэ, Псы­нэшъу, нэмыкIхэри. Псы­хъом ыцIэ къызтекIыгъэр гъэу­нэфыгъапэп, ау ащкIэ еплъыкIэ зэфэшъхьафхэр щыIэх.

Мыекъуапэ дэжькIэ Шъхьэ­гуащэ ар къыхэлъэдэжьы. Ар Абдзэхэ къушъхьэ (Лэгъо-Накъэ тет) къыщежьэ. Километри 100 икIыхьагъ. Псыхъом ыцIэ гущыIэ пкъитIум «курдж» ыкIи «псы» къатекIы. Грузинхэм адыгэхэр «курджкIэ» яджэщтыгъэх, наукэм къызэриIорэмкIэ, зэго-
рэм мы чIыпIэм цIыф лъэпкъэу сванхэр зэрэтесыгъэхэр ары.

Фарз

Мы псыхъор адрэ пстэумэ анахь сикIас, силъапI, сикъуа­джэу Мамхыгъэ ар пхырэчъы, сисабыигъо-кIэлэгъу ащ бэкIэ епхыгъ, сыхэсыгъ, схигъэхъуагъ, сыгу фабэу къинагъ.

Фарзэ псы чъэр, псы къаргъу, пшэхъо Iупэ дахэу, гъэхъунэ хъурэябзэр жъогъошхоу ипчэгоу. Мыр станицэу Даховскэм пэмычыжьэу Кавказ къушъхьэтхым къыщежьэ, километрэ 200 фэдиз икIыхьагъ, псыкъочъыби къыхэлъэдэжьы. Псыхъом ыцIэ имэхьанэ къэшIэгъуае, ар зыми зэхифыгъэу щытэп. «ПсынкIэу зегъазэ» зыфэпIощт мэхьанэм цIэр еппхын плъэкIыщт. Ау ар ушэтыгъэу щытэп.

Фэдз

Мы псыхъо Iушъом къуаджэу Фэдз Iус, Лабэ хэлъэдэжьы. Фэдзыр къызытекIэу алъытэрэр бэслъынэй оркъэу Кодз (Фэдз) зыцIагъэр ары.

Щэхъурадж

Лабэ ипсыкъочъмэ ащыщ, тырку гущыIэу «чаграк» къытекIыгъэу алъытэ, «псыхъо­жъый» зыфиIорэ мэхьанэр къеты.

Джэгъу

Грязнуха урысыбзэкIэ зэре­джэхэрэр. Мыекъуапэ ибгы­чIэхэм къащежьэшъ, станицэу Новолабинскэм пэчIынатIэу Лабэ хэлъэдэжьы. Совхозэу «За­рям» унэсы хъумэ, а псы­хъожъыем узэпырэкIы.

Шъыпкъэ, зэкIэ тиадыгэ шъо­лъыр ит псыхъохэр къэпчъы­гъуай, джыри зыцIэ къетымы­Iуагъэхэр Пщыщэ, Псэкъупс, Дышъ, Мартэ, нэмыкIхэри щы­Iэх. Ау мы тхыгъэмкIэ анахьэу кIэзгъэтхъымэ сшIоигъор псы­хъохэр щыIэныгъэмкIи цIыфымкIи мэхьанэшхо зиIэхэу зэрэщытхэр; ахэм яшIуагъэ къызэрэкIорэр ыкIи тафэсакъэу, шIойхэр ахэтымытакъоу, якъэ­бзэныгъэ-тынчыныгъэ тылъыплъэн зэрэфаер ары. «Псыр — псэ пыгъэкIэжь» аIо. Ау, гухэкIми, псым ыуасэ, ащ илъэ­пIагъэ цIыфхэм икъоу къагурыIорэп. Умышхэми пщэIэн плъэкIыщтым фэдиз псы гъуаткIо къыпIумыфэу ипщышъущтэп. Тэ, адыгэхэм, тынасыпышIу, чIыпIэ джэнэтыпIэ Тхьэм къытитыгъ, ар къыдгурыIоу тыкъэзыуцухьэрэ дунэе дахэм тыфэ­сакъыныр, ахэр тыухъумэнхэр типшъэрылъ.

Мамырыкъо
Нуриет.