«Дышъэ чапэу дунаир сие» — джары зэреджагъэр адыгэ тхакIоу, Урысыем итхакIохэм я Союз хэтэу, Адыгеим изаслуженнэ журналистэу Дэрбэ Тимур итхылъыкIэу къыдэкIыгъэм. НэкIубгъо 300-м ехъурэ IофшIагъэм жанрэ зэфэшъхьафхэр щызэхэугъоягъэх: сонетхэр, зэдзэкIыгъэ поэмэу «Руслъанрэ Людмилэрэ», пьесэхэр, усэхэр, публицистикэр.

СонетхэмкIэ тхылъыр еублэ. Ахэр усэ тхыгъакIэхэу 100-м кIахьэ. ИсатырхэмкIэ авторыр зынэмысырэ щыIэп: дунаим, чIыопсым идэхагъ, ежьым игузэхашIэхэр, игупшысэхэр, лъэпкъым иуз, къырыкIуа­гъэр, игумэкIыгъохэр, тэрэзыр, зэфа­гъэр, тхьагъэпцIыгъэр, хьагъу-шъугъугъэр. «Лъэхъаным игупшысэхэр, игухэкI-гу­мэкIхэр арых лъыпсыр зыщагъэчъэрэ дунаим насыпышIоу зыщилъытэжьын Дэрбэ Тимур езымыгъэлъэкIырэр» — къыщеIо тхылъым фишIыгъэ гущыIапэм филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Шъхьэлэхъо Дарико. Авторым игущы­IэхэмкIэ сонетхэм ятхын гужьыдэгъэкI фэхъугъ.
— Мы тхылъым сэ анахьэу мэхьанэ зэстэу къыдэхьагъэр сонетхэр ары. Шъхьэихыгъэу, шъыпкъагъэ хэлъэу сызгъэгумэкIырэр, сигукъыдэчъхэр сымыушъэфэу къащисIотыкIыгъэх. Ахэм сищыIэныгъэ гъогу къыраIотыкIы, — еIо Дэрбэ Тимур.
Сэ сищыIакIэ къэсэIуатэ,
Ар щысэу щытэп, ау сэсый.
ШIу слъэгъурэ гъашIэм сыхэкIуатэ,
НэмыкI дунайи сыфэмый.
Сонетэу стхыгъэмэ ахэлъыр
Сигугъэуз, сигушIо лъагъу.
Ошъогум нэсэу щыщ гухэлъыр,
ЩысэгъэшIожьы сишIулъэгъу.
ЩысэгъэшIожьы къош-Iахьылыр,
Гур зыфэгъугъэу псэр зыпытхэр.
Щысэгъэжъужьы чIышъхьэм мылыр,
ЗэсэгъэшIужьых зэпыщытхэр.
Сонетыр фэд къэгъагъ Iэрамым,
Сэ сыфэягъ ар згъэдэхэным.
(Cонетхэм ащыщ)
Зэрэщытэу зэдзэкIыжьыгъэ поэмэу «Руслъанрэ Людмилэрэ» тхылъыр гъэшIэгъон зышIыгъэмэ яз. А.С.Пушкиным итхыгъэу урысыбзэкIэ тызаджэу тызэсагъэр, тэркIэ ошIэ-дэмышIэу адыгабзэкIэ къэгущыIагъ. Ащ изэдзэкIын Тимур илъэсрэ ныкъорэ дэлэжьагъ. IофшIагъэм изы Iахьэу адыгабзэм рилъхьажьыгъагъэм сабыйхэм апае тхэхэрэм ялитературнэ зэнэкъокъоу Жэнэ Къырымызэ ыцIэкIэ зэхащэрэм зэдзэкIыным ылъэныкъокIэ 2023-рэ илъэсым апэрэ чIыпIэр къыщихьыгъагъ. Ащ ыуж ар IугъэкIот ымышIэу дэлэжьагъ, зэрэщытэу адыгабзэм рилъхьажьыгъ.
— Пушкиным фэдэ тхэкIошхом ипроизведение зэбдзэкIыныр пшъэдэкIыжьышхоу зэрэщытыр къызгурыIозэ сыфежьагъ. КъиныIоми, шъыпкъэр пIощтмэ, сэ ащ гухахъо хэзгъотагъ, сигъатхъэу Iоф дэсшIагъ, — къыIуагъ Дэрбэ Тимур.

Пьесэу «Туманбай» зыфиIорэри Iоф­шIэгъакIэхэм ащыщ. АР-м культурэмкIэ и Министерствэрэ театральнэ зэха­хьэмрэ 2023-рэ илъэсым лъэпкъ драматургием ылъэныкъокIэ зичэзыу зэ­нэкъокъоу зэхащагъэм илъэныкъохэм язэу едзыгъуабэ (актыбэ) хъухэрэмкIэ текIоныгъэр къыщыдихыгъ. Туманбаеу, сабыеу адыгэ чIыгум ращи, Мысыр ятэшым дэжь итетыгъо лъигъэкIотэнэу аригъэщэгъагъэм ар къытегущыIэ. ГущыIэу, къэгъэлъэгъокIэ амалэу ыгъэфедэхэрэм тхыгъэр гум негъэсы. Гугъэ­уз дэдэмэ ащыщ Мысыр ащэнэу къыз­лъы­кIогъэхэ кIэлэцIыкIур ным зэрэ­IэкIахырэр, къинэу къыфыкъокIыгъэм лIыгъэ зыхигъотэжьэу бзылъфыгъэр амалынчъэу зэреуцуалIэрэр:
«А сикIал, а сикъурмэн, а сыпс. Тхьэм укъыгъэнэн, Тхьэр уиIэпыIэгъун, сыд гущэр сэ сшIэ­шъун, сикIал, тызфит зи щыIэп! Сыд фэдиз ныбжь уиIэ хъугъэми, охътабэ тешIагъэми, сызщымыгъэгъупш, сикIал, сэ ренэу сыкъыожэщт!»
Туманбай — мамлюкхэм къахэкIыгъэ аужырэ адыгэ СултIанэу агъэнэфэгъагъ. Адыгэ хэкум зэрэращыгъэм, ичIыгу пэIудзыгъэу апIугъэми, къызщыхъугъэр, зыщыщым ишэн-хабзэхэр щымыгъупшэу къызэрэхъугъэм, лIыгъэ хэлъэу зэрэфэхыгъэм пьесэр къатегущыIэ. IофшIагъэм итхынкIэ Тимур ыгъэфедагъэх шIэныгъэ­лэжьхэу Хъоткъо Самир, Шъхьэлэхъо Абу, Унэрэкъо Рае, КIубэ Щэбан ыкIи IэкIыб хэгъэгухэм яшIэныгъэлэжьхэу адыгэм итарихъ зышIогъэшIэгъоныгъэхэм ятхыгъэхэр, дунэе хъытыур.
Нарт эпосым техыгъэ пшысэ-пьесэу Саусэрыкъо фэгъэхьыгъэр, тиадыгэ тхакIохэм къатегущыIэрэ публицистикэми тхылъым чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубыты. ЗэдэгущыIэгъоу адишIыгъэхэр, ятворчествэкIэ гупшысэхэр гъэшIэгъонэу ащ къыщытыгъэх.
Шъугу къэдгъэкIыжьын, Дэрбэ Тимур литературэм ылъэныкъокIэ АР-м и Къэ­ралыгъо тынрэ, журналистикэмкIэ АР-м и ЛIышъхьэ ишIухьафтынрэ ялауреат. АдыгабзэкIэ тхэрэ зырызмэ ащыщ. 1991-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ытхыхэрэр къыхаутых, тхылъипшIым ехъу къыдигъэ­кIыгъ. Иапэрэ тхылъ дунаим зелъэгъум ащ илъэс 19 ыныбжьыгъ («Огум ишIу­лъэгъу», 1993-рэ илъэс). Илъэс 32-рэ хъугъэу матхэ. ЫцIэ инэу зыгъэIугъэмэ ащыщ ипьесэу «Шыу маф» зыфиIорэм техыгъэ спектаклэу АР-м и Лъэпкъ театрэ ыгъэуцугъэр.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр авторым иех.