ИлъэсипшIыкIэ узэкIэIэбэжьмэ, 2014-рэ илъэсым, ижъыкIэ тилъэпкъ хасэмэ язэфэсыпIэщтыгъэ чIыпIэр къыхэдгъэщыжьыгъ. Мыщ фэдэу нарт хъишъэм хэт Iуашъхьэхэр зыхэхьэрэ зекIо гъогу Мыекъуапэ икIэу Тэхъутэмыкъуае нэс кIоу агъэпсыщт.

ЛIыжъхэм къызэраIотагъэмкIэ, нарт пщыналъэхэр аугъоихэ зэхъум, Пщыщэ иджабгъу бгышъхьэ лъагэ, Дэнджыу бжъапэ, нарт Iалэдж иунэшхо, чыжьэкIэ къэлъагъоу, тетыщтыгъ.
ТишIэныгъэлэжь цIэрыIоу ХьадэгъэлIэ Аскэр итхылъиблэу «Нартхэм» ­чIыпIалъэм щыхъугъэ-щышIагъэхэр игъэкIотыгъэ­хэу адэт. Ахэм тяджагъэу, Iалэджы икъэбар дэхэкIаеу тыщыгъуаз. ЛIыжъхэм къаIотэжьыгъэмкIэ, ащ ихэпIагъэр зыдэщыIэ чIыпIэр тшIэщтыгъ, ау зыпарэкIи ащ тихьэгъагъэп. Пэмычыжьэу асфальт гъогушхоу ебгъукIорэмкIэ, тлъэгъузэ, автомобильхэмкIэ бэрэ тыблэкIэу хъугъэ.
Адыгэ Республикэм ителерадиокомпание тилъэпкъ фэгъэхьыгъэ фильмиплI тырихынэу пшъэрылъ къыфашIыгъагъ. Купэу тезыхыщтым сэри сыхагъэхьэ­гъагъ. Тятэжъ пIашъэмэ агъэпсыщтыгъэ бгъагъэхэм афэгъэхьыгъэ апэрэ фильмыр Даур Хъусен тырихынэу фагъэзагъэти, тызэгъусэу Iалэджы иунэ зыдэщытыгъэ чIыпIэм тызэдылъыхъугъ ыкIи чылэ пытэпIэжъыр, Пщыщэ иджабгъу нэпкъ лъагэу зытетыгъэр, къыхэдгъэщыжьыгъ. Къутыржъыеу Гливенкэм итемыркIэ ар къыпыщыт шъыпкъ. А чIыпIэм икъохьапIэкIэ Гъобэкъуае километритIу ныIэп зэрэпэчыжьэр.
Iалэджы ихапIэ фэгъэхьыгъэу тхыдэIуатэмэ къаIуагъэхэр «Нартхэм» къа­хэттхыкIыгъэх ыкIи ащыгъуазэ шъухъунэу тхылъмэ зэрадэтхагъэхэм фэдэу, ау Iужъоу къыхэтыутыгъэх. ГущыIэм пае, я V-рэ томым ия 415-рэ бжъэдыгъу текстэу «Нарт Iалэджырэ ягуащэрэ» мырэущтэу къыщеIо:
«Iалэдж яунэжъышко лъэгу хэпшIыкIынэу, къазщыр уц къытекIэжьыгъэу, тянэжъы ылъэгъугъагъ.
Унэшкомрэ хьакIэщымрэ зэпэчыжьагъэх.
Сэ 1947-рэ илъэсым ащ сыкIогъагъ, ау зи хэпшIыкIыжьынэу щытыгъэп: урыс къутыр тетIысхьагъ, псэупIэхэр тырашIахьыгъ.

Iалэдж япсынэкIэчъ слъэгъугъэ; бгъа­пэм фэдиз илъэгагъэу псыр къефэхымэ, чIым къытефэтыгъ.
Iалэджы дэжь Нарт Хасэр щызэIукIэу хэбзагъэ.
Iалэдж лIы Iушыгъ, шъхьэкIэфэшхо фашIыщтыгъ. Ежь имызакъоу игуащи бзылъфыгъэ акъылэу, Нарт ябын иIофхэм игурышэ ахэлъэу щытыгъ».
Мы тхылъ дэдэм бжъэдыгъу текстэу «Нарт Iалэдж иунэжъ» зыцIэм итхагъ:
«КъызэраIотэжьырэмджэ, Iалэдж яунэжъ Рязанскэмрэ Бжъэдыгъу станицэмрэ азыфагоу, Кургъу тамэ тетыгъэу ары. Сэ унэжъ чIапIэу зыфаIорэр слъэ­гъугъэ. Лъэшэу инэу тIахьыгъэу щыт. Къыблэм ылъэныкъокIэ дэхьапIэ иI, ащкIэ уздахьэрэм ин дэдэу зы пхъэшхо горэ къыхэщы. Темырым ылъэныкъокIэ ащ фэшъхьаф еплъэгъулIэрэп. А пхъэшхор Iалэджы иунэ пэIулъэшъуагъэр арэу аIо.
Iалэдж яунэ гъэпсыкIэу иIагъэр гъэшIэгъонэу щытыгъ. Унэ фыжь кIахьы дэдэу, «Тхьэ щэкI икIахьыгъагъ (зы «тхьэр» джабгъу блыпкъым щыублагъэу, сэмэгу Iэхъомбэ цIэрамыIом ыпакIэ нэсэу ары). Унэм кIэсэнэу кIэтыхэр зыфэдагъэр: зэр цуиимэ ащэ икъутыгъ. ПэIулъашъоу Iулъыр шы бгъэлыбэм къэ­сытыгъ. Ипхъэцу Iунэхэр пчэгъум фэдизыгъ. Иунапчъэ гъоплъагъ, нэбгэ тIокIымэ Iуахытыгъ – рагъэсэжьытыгъ. Iакуандэм иплъэпIэ ищэндакъэу унашъхьэм хэшIыкIыгъэр куогъуиблы щыплъэ­гъутыгъ».
Кургъо тамэ, Дэнджыу бжъапэр, Адыгэ ЧIыгужъым итарихъ гупчэ ­шъыпкъ. Хабзэм къыдигъэкIыгъэ джырэ Краснодар краим игеографическэ картэ узеплъыкIэ, гупчэр Кавказым итемыр-­къохьапIэ ыгузэгу шъыпкъ. Ащ икоординатхэр: – N 39°37’03’’, – E 44°55’. Iалэджы ихэпIагъэр ащ икъыблэ-къокIыпIэкIэ метрэ шъитф фэдиз горэ ныIэп зэрэпэчыжьэр. Ижъырэ зэманхэм ­тилъэ­пкъ а чIыпIэр къызэрэхигъэ­щышъугъэр бгъэшIэгъон екъу: Адыгэ ЧIыгужъым игъунапкъэмэ къарыкIыхэу Хасэмэ къя­кIуалIэщтыгъэхэм зэфэдиз хьазырэу чIыналъэ къакIущтыгъ.
Нарт пщыналъэмэ зэрахэтымкIэ, Iалэдж ихапIэ итыгъэ унэшхом Нарт Хасэри, Ны Хасэри щызэфэсыщтыгъэх, ЖъыукI Хасэри щызэрэугъоищтыгъ. Нарт Жъэмадыу тхьамыкIэжъэу лъэпкъыр пчъагъэрэ хэзыщыжьыгъэр, аужырэу жъыукIым ращэлIэжьыгъагъ. Домбаибжъэм изэу шъон кIуачIэ рырагъэшъузэ зэрмыры ашIи, чыматэм рагъэтIысхьи, мы пытэпIэжъым икъохьапIэкIэ иIэ бгы зэндэ лъагэр арын фае зыдадзэжьыгъа­гъэр.
Бжъэдыгъу текстэу «Ны Хасэм» итхагъ. «Ипэум нартхэм ныхасэ яIэтыгъ. А Ны Хасэм ныо Iушхэр екIуалIэтыгъэх. ЩыIакIэу якIалэмэ яIэн фаем, хабзэу бзыпхъэу яIэн фаем тегущыIэтыгъэх, кIо ежь къаныбжьым къалъэгъугъэм, аушэтыгъэм, зэхахыжьыгъэм тетэу. Ащ фэдэ хасэм ныжъыхэм Iушыгъэу щаIуа­гъэмэ ащыщэу бэ цIыфхэмэ къа­хэнэжьыгъэу ахэлъэр. Ны Хасэм унашъо ышIыгъагъ, аIуагъ: имые хэти емынэцIынэу, мыупчIэу ымыштэнэу, ныбэм илажьэ IотэжьыгъошIу, – щэIэгъэ пытэ ащыджэ ахэлъынэу аштэгъагъ.
Ны Хасэм итхьэмэтагъэр Iалэдж ягуащ ары».
Бжъэдыгъу текстэу «Нарт я Ны Хас» зышъхьэм къыщеIо:
«Нарт бзылъфыгъэмэ ежь ягъом Ны Хасэ Iалэдж яунэжъ, Iалэдж ягуащэ ифэIо-фашIэ хэлъэу щашIытыгъэу аIо. Ащ фэдэ Ны Хасэм зигугъу щашIыхэрэр, цIыфхэмэ къэхъут-къэшIэт щысэхэу къа­пыщылъхэр аухэсхэу щытыгъэу тижъымэ къаIотэжьытыгъ.
Нарт бзылъфыгъэмэ, Сэтэнэе-гуащэм фэдэу, Iуш блэкIыгъэхэр ахэтыгъэх. Ахэм аIуагъэу адыгэ орэдыжъым къыхэнэжьыгъэр бэн фае, ау тэ къытлъыIэсыжьыгъэ шIагъо щыIэп.
Ны Хасэм Iуагъэу ышIыхэрэр… нартмэ язэманым, цIыфхэр щэIэфэ адыщыIэнэу, мыкIодыжьынэу орэдым халъхьэти, орэдыIо Iазэмэ къарагъэIожьыти, ай тетэу цIыфмэ къахахьэтыгъ» …
Аужырэ нартэу Уачэ ПакIокъо Тэтэршъао къелъэIужьыгъагъ зылIэкIэ, ихьадэ ригъэгъэтIылъыжьынэу, ау чIыпIэу зыдэкIощтым щымыгъуазэу зеупчIым,

«… о Пщыщэ нэпкъы тет унэшкор ары, – ыIуи къыригъэлъэгъугъ. Къыригъэлъэ­гъугъэ унэр зыдэщытыгъэр джы Рэзанскэмрэ ГЭС-мрэ азыфагу Iошъхьэ хъу­рэешхоу иIэр ары». «Нартхэр», я VI-рэ т. н. 256. ЗэрэхъурэмкIэ, ар Iалэджы ихэпIагъэр ары.
Кургъо тамэ, Пщыщэ иджабгъу нэпкъ лъэгэ тешъо, мыжъо лIэшIэгъум икIэухым цIыфхэм псэупIэкIэ къыхахыгъагъ. Археологие саугъэтыбэ тет: чылэжъхэр, Iошъхьэ купхэр, къэхэлъэжъхэр, пытэпIэжъыр, тхьэлъэIупIэр, нэмыкIхэр. ЗэкIэри Адыгеим иижъырэ тарихъ епхыгъэ шъыпкъэх.
Джыдэдэм бгышъхьэр жъокIупIэ губгъошхо хъоо-пщау. Пщыщэ икъокIыпIэкIэ нэпкъ лъагэр кIыхьэ, гъуй шъхьэндэ IужъухэмкIэ зэхэкIыхьагъэхэу хъотэшхомэ зэпабзы. Лъэгуанэм Пщыщэ къы­хэчъырэ псыдэчъэхэу Дэнджыу ихьалыгъуанэ бгышъхьэ лъапшъэм къеуцуалIэщтыгъ. Ащ зыIуищэити, зиIуантIэмэ зищантIэзэ кIэир зэлъикIухьэщтыгъ ыкIи темэн зэхэкIыхьэгъэ Iужъум хэкIодэжьыщтыгъ. Псыхъожъыем Дэнджыу ыцIагъэ­ми къашIэжьырэп, чIыпIацIэмэ афэгъэ­хьыгъэу къыхаутыгъэмэ къахафэрэп. Псыдэчъэхым ыцIэкIэ бгышъхьэм Дэнджыу бжъап фаусыгъ. Пщыщэ иджабгъу кIэй зэныбжьырэ бгы лъагэм ылъапсэрэ азыфагу темэнылъагъ, ары Дэнджыу псыхъоу Пщыщэ зыхэкIодэжьыщтыгъэр. Мы лъэгонэ зэныбжьым Шэбатныкъо икIэй лъап езыIохэрэр Гъобэкъуае дэсых. Нарт Iалэджы щэбзэщэ закъокIэ Шэбатныкъо мы чIыпIэм щиукIыгъэу къа­Iотэжьы.
Темэныр я XX-рэ лIэшIэгъум ия ­60-рэ илъэсхэм якIэухым агъэгъушъи, пындж лэжьыпIэ ашIыгъагъ. Пщыщэ инэпкъитIу чIыпIэ Кургъо мэз щыщэу къинагъэм зэлъеубыты. Чъыгышхохэр хэтых, кIыры. Гъобэкъуае дэс нэжъ-Iужъхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, темэныр агъэгъушъызэ хъуатэ горэу датIыкIырэм иныжъ шъхьэкъупшъхьэ цIыфым илъэгагъэм фэдиз иинагъэу къыщычIагъэщыгъагъ. Ащыгъум шIэныгъэлэжьхэр етIэнхэу къэкIонхэшъ, яIофшIэнхэр зэпагъэуным тхьаматэр тещыныхьи, къупшъхьэхэр елбэтэу чIаригъэухъумэжьыгъагъэх ыкIи зычIэлъыхэр непэ зыми ышIэжьыхэрэп.
Iалэдж ичылэжъ зыдэщытыгъэр Шытхьэлэ районым къохьапIэмкIэ ыгъун. Адыгеим зэрэпэчыжьэр метрэ 400 фэдиз горэ хъункIи хъун. Краимрэ тихэкурэ ягъунапкъэ Пщыщэ ипсыхьалыгъуа­нэкIэ рэкIо. Нарт чылэжъыр, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, занкIэу къохьапIэмкIэ укIомэ, Гъобэкъуае зэрэпэчыжьэр километритIум нэс къодый.
Нартхэм яятфэнэрэ том Iалэджы ихэпIагъэм урыс къутыр джы кIэрысэу, лIыжъхэм къаIотагъэу зэрэдэтхагъэр шъыпкъэ. Зы урам нахь мыхъурэ къутыржъыеу Гливенкэр икъыблэкIэ къыпэIус шъыпкъ. Ащ дэсхэм тызяупчIым, нартымэ ягупчагъэр тыркумэ япытэпIагъэу къытаIуагъ. Ау ар шъыпкъэм пэчыжь. Унагъохэр мыщ зытIысыгъэхэр Кавказ заом ыуж, арышъ, мыщ имысыгъэхэм чIыналъэм итарихъи икъэбари сыдэущтэу ашIэщтыгъа?
Iалэджы ихэпIагъэр археологие ыкIи
тарихъ саугъэт
Iалэджы иунэ зыдэтыгъэ хапIэр Iошъхьэшхо плIэмыяшъоу, лъагэу, шы­гуитIоу чIыопсым ыгъэпсыгъ. Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ лъагэ хэушъхьафыкIыгъэу къыхэщы: ыбгъухэр зандэх, хъоу куушхокIэ къэгъэгъунагъ, ышъхьа­шъо бгышъхьитIумэ агузэгу иуфэнагъэу зэныбжь; къокIыпIэмкIэ гъэзэгъэ шыгур нахь шъуамбгъу ыкIи нахь лъаг; къохьапIэмкIэ – нахь лъхъанч ыкIи ыгъунэ бгы зэндэ шъыпкъ. Кургъо мэзы щыщэу къинэгъэ чъыгхэм псэупIэжъыр къаухъу­рэихьэ. ХьамышхунтIэу къахэкIагъэхэр ягъумагъэкIэ шъхьэндэ къызэрыкIохэп, ныбжьышхо яIэу, чъыгышхох. Шыгу лъагэм икъокIыпIэ гъунэ зэндэрыкъ, мэкъупIэ, уц дэгъухэр къытекIэх, пэнэзэкIэ шъхьэндэ Iужъу куашэхэр тетых. ХапIэм ытхыцIэ къутырым щыщхэм хэтитIу щалэжьы. Ахэм къащычIажъукIыгъэхэу мыутIэ ыкIи лIэшIэгъу гурыт культурэхэм ахэхьэрэ къошын къутафэхэр хъоеу ахэлъых. ИжъыкIэ иIэгъэ дэхьэпIэ закъор ары джыри къыфэнагъэр, ащ кукIэ удэкIоеныр къин хьазыр, дысэу гъэпсыгъэ. Тыдэрэ лъэныкъокIи укъэкIыгъэми нэмыкI дэхьапIэ фэбгъотыщтэп. Мыр пытэпIэ ухъумапIэу агъэ­псыгъагъ. ДэхьапIэм ылъапсэ GPS-мкIэ координатэу иIэхэр: – E 44°54’32,8’’, – N 39°38’4,1’’. Метришъэ фэдизэу узыдахьэкIэ: – E 44°54’34,0’’, – N 39°38’03,8’’.
ПытэпIэжъыр къэзыуцухьэрэ чIыпIэр джыри Тхьэм къызэригъэшIыгъ. Идэха­гъэкIэ ар чIыопсым исаугъэт ­шъыпкъ. Чъыгхэр цызэмэ къачъыхьэх. ЕтIани гъэшIэгъоныр къэхалъэмрэ хэтитIумрэ анэмыкI пытапIэм ыкIоцIы зы уни, зы пкъэуи рагъэуцуагъэп. ИжъыкIэ изыте­тыгъэр Тхьэм къызэтыригъэнагъ.
Тэу Аслъан
Сурэтхэр авторым ий.