«Ежь-ежьырэу ыцIэ зыфишIыжьыгъ». Шъачэ хэхьэрэ къушъхьэ къоджэ цIыкIум къыщыхъугъэ кIалэу, юрист сэнэхьатыр зэригъэгъотынэу теубытагъэ зышIи IофшIэныр шIу зылъэгъурэм, рихьыжьагъэр ыкIэм нигъэсыгъ. Шэнэу хэлъымкIэ шIэныгъэхэмкIэ докторым нэсыгъэу, апшъэрэ еджэпIэшхохэм ащыщ иректор ыкIи мы лъэныкъомкIэ Урысыем испециалист анахь дэгъухэм ащыщ хъугъэм итарихъ щысэтехыпIэу щыт.

ШIэныгъэ зэфэшъхьафхэр зэзыгъэгъо­тыгъэу, ахэр зыгъэфедэгъэ цIыфэу къэ­ралыгъо шIухьафтынхэр бэу къызфагъэ­шъошагъэр шапсыгъэ къоджэ цIыкIум дэсэу дэжъые къышыпэу, сэнашъхьэр къыупкIыхьэу е унашъхьэр ыгъэцэкIэжьэу унэгу къыкIэбгъэуцоныр псынкIагъоп. Ау ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу чылэм дэсыгъэу, IофшIэкIо унагъом щагъэсагъэу, янэ-ятэхэм алъыплъэзэ къэтэджыгъэм ащ фэдэхэр зэригъэцакIэхэрэр бгъэшIэгъонэу щытэп.
Ары Шапсыгъэ Дамир ичылэ гупсэу, Шъачэ и ПсышIопэ район хэхьэрэ Тхьагъапшъэ шIу зыкIилъэгъурэр. Мыщ, янэ-ятэхэм яхапIэ, щыIэмэ ары зызигъэпсэфырэр, ыкIуачIэ зызэтыригъэуцожьырэр. Ащ егъашIэм дэсыгъэм фэдэу унэгъо Iофхэри щегъэцакIэх.
— Тянэрэ тятэрэ ашIэрэм тыкIырыплъызэ тыкъэтэджыгъ. Ахэм ятлъэгъу­лIэрэр тэри кIэтшIыкIыжьыщтыгъ, сыд ашIэми тадеIэщтыгъ. Iофым тызэрипсыхьагъэм лъэшэу ишIуагъэ ­къытэкIыжьыгъ. Къиныгъохэм уащымыщынэнэу, узшъхьамысыжьынэу, епхьыжьагъэр ыкIэм нэбгъэсынэу IофшIэным уегъасэ. Сятэ Iофыр ныкъуашIэу ныбжьи къыгъэна­гъэп, тэри ащ тыфигъэсагъ, — къеIуатэ Дамир. — Сыгу къэкIыжьы мэзым пхъащэ сызэрэздищэгъагъэр. Ащыгъум сыкIэ­лэ дэдагъ. Щагур къэтшIыхьанэу, ащ пае пкъэухэр зыхэтшIыкIыщтхэр къэтщэнхэу ары тызкIэкIогъагъэр. Чъы­гыпкъыр зэгуиути етIанэ ощ онтэгъур къысфищэигъ. Ежьым гъучI псыгъо кIакор лъигъэ­кIуатэмэ, сэ ащ ышъхьагъкIэ сыкъеозэ, чъыгыр нахь жъгъэеу зэхэтыутын фэягъ. Сыкъэщтагъ, гъучIым тесымыгъафэу сятэ ыIэ сеоным сытещыныхьэщтыгъ. ЦIыкIоу сеомэ, «Адэ къарыу уиIэба?» ыIонышъ, щхыпцIын ылъэкIыщтыгъ. Ащыгъум къысиIуагъэр дэгъоу згъэцэкIэ­гъагъ, ау сятэ сызэриушэтыгъагъэр сщыгъу­пшэжьырэп…
Репрессиехэм яунагъо ахафи илъэс къинэу къызэпачыгъэхэр Дамир ныбжьи щыгъупшэжьыщтэп. 1930-рэ илъэсхэм Дамир ятэу КIакIыхъу Юсыф, мэкъумэщ IофшIэн къинымкIэ зэрэпсэущтыр къэзылэжьыщтыгъэр, икъоджэгъоу Казахстан ащэгъагъэхэм ахэфэгъагъ.
Апэ илъыр ашIэщтыгъэп, гъаблэр, чъыIэр, уз зэфэшъхьафхэр къяжэщтыгъэх. Хэти шъхьасыщтыгъэхэп, сабыйхэр, нэжъ-Iужъхэр, унагъом исхэр зэкIэ дащыщтыгъэх. Шапсыгъэ лъэпкъ цIыкIумкIэ ар тхьамыкIэгъо шъыпкъагъ. Бэп ащ фэдэ къинышхом псаоу къыхэкIыжьыгъэр. Юсыфрэ ишъхьэгъусэрэ якIэлитIу (Дамиррэ Мэдинэрэ) ягъусэхэу къиныбэ къызэпачи, зэо ужым ячылэ къагъэзэжьын алъэкIыгъагъ.
КIакIыхъу Мэдинэ дзэ журналист ыкIи тхакIо хъугъэ. ИцIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу зэфагъэ зыхэлъыгъэ Дамир нэмыкI сэнэхьат къыхихыгъ, юристэу еджагъ.
— ЦIыфхэм, уиIахьылхэм, о пшъхьэкIэ уагъэпыутэу, укъырамыдзэу, хэбзэн­чъэу къызэрэбдэзекIохэрэм упэуцужьыным уфимытыныр хьазаб, — еIо Дамир. – Къин хэфэгъэ цIыфым удеIэнэу, уишIуа­гъэ ебгъэкIынэу фитыныгъэ уимыIэмэ шъхьакIо мэхъу. Сэ хэгъэгум илъ юрис­пруденцием иIофыгъо инхэм хэкIыпIэ къафэзыгъотхэрэм сызахафэр ары тиунагъуи, тилъэпкъи зэрагъэцIыкIугъагъэхэр нахь зысщыгъупшагъэр.
ШIэныгъэ зэфэшъхьафхэр мыпшъы­жьэу зэригъэгъотыгъэх, Iофыгъо къинхэр зэрэзэхэпфыщтхэм язэгъэшIэн охътабэ тыригъэкIодагъ. Тарихъым, политикэм, социальнэ ыкIи культурнэ зэхъокIыныгъэхэм апылъ политикэр зэрэзэхащэрэр ышIэ шIоигъуагъ.
Дамир къызхэкIыгъэ шапсыгъэ лъэпкъ­ри зы лъэпкъэу нэмыкI пстэумэ зэрахэтыр, адрэхэм афэдэу шъхьэкIэфагъи, шъхьафитныгъи зэрифэшъуашэхэр къыхигъэщыным пае ылъэкъуацIэ зэблихъу­гъагъ. Аущтэу ар Шапсыгъэ Дамир хъу­гъэ. Джары шIэныгъэлэжьхэми ар зэрашIэрэр (ылъэкъоцIэ шъыпкъэр КIакIыхъу).

Дамир Ростовскэ къэралыгъо университетым июридическэ факультет дэгъу дэдэу къыухыгъ. ШIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ, профессор, тхылъхэр къыдигъэ­кIыгъэх, шъэ пчъагъэ хъухэу инаучнэ тхыгъэхэр къыхаутыгъэх. ИлъэсипшI пчъагъэрэ Урысыем и Къыблэ шъолъыр иапшъэрэ еджэпIэшхоу къэралыгъо къу­лыкъумкIэ Темыр Кавказ академием и Ростовскэ юридическэ институт ипэ­щагъ. Ежь зыхэлэжьагъэу анахь зэрыгушхо­хэрэм ащыщ лъэпкъхэм яфитыныгъэхэр къэухъумэгъэнхэм фэгъэхьыгъэ проектэу «Всеобщая хартия прав народов» зыфиIорэр. Ащ игъэхьазырын илъэсыбэ тыригъэкIодагъ.
— БэшIагъэу Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм яфитыныгъэхэм язэгъэшIэнрэ язэхэфынрэ сапылъ. Наукэм ылъэныкъокIэ джыри ар икъоу зэхэмыфыгъэ Iофыгъо гъэшIэгъонэу сэлъытэ, шIэныгъэлэжьхэри икъоу дэлэжьагъэхэп, арышъ, ащ мэхьанэшхо тэркIэ иI, — еIо Дамир.
Iоф дэзышIэхэрэр игъусэхэу проектышхо агъэцэкIагъ, томыбэ хъоу «Антология памятников права народов Кавказа» зыфиIорэ тхылъыр къыдагъэ­кIыгъ.
— Ащ фэдэ IофшIэгъэ ин дунаим джыри къыщыдагъэкIыгъэп, — еIо шIэныгъэлэжьым. – ПшъэдэкIыжьышхо зыпылъ Iоф къин зэшIотхыгъэр. Ижъырэ зэманхэм къащегъэжьагъэу джырэ лъэхъаным нэс Темыр Кавказым исыгъэ лъэпкъхэм яфитыныгъэхэмрэ яхабзэхэмрэ афэгъэхьыгъэ тхылъхэр, амытхыгъэгъэ унашъоу а чIыпIэм исхэм агъэфедэщтыгъэхэр зэхэтыугъоенхэ тлъэкIыгъ.
Дамир игъашIэ зэрэщытэу наукэм ритыгъ. Уахътэр фикъурэп, зыгъэпсэфыгъуи иIэп. Ау унагъор зэкIэмэ апшъэу зэрэщытыр щыгъупшэрэп. Къызщыхъугъэ чIыгужъыр ыгу пыкIырэп, илъэсым плIэ Тхьагъапшъэ къэкIо. Мыщ янэ-ятэхэм яхапIэ, иIахьылхэр, иныбджэгъухэр дэсых. Ахэм ахэкIыжьэу зыщыпсэурэ къалэм кIожьы зыхъукIэ, къуаджэм ыгу къыщинэрэм фэд.
— Сэ сыкъызгурыIощтыр ихэгъэгу цIыкIу пэчыжьэу псэурэр ары, — еIо Дамир. — Чылэм укъэкIоным охътабэ ехьы ыкIи къин, ау укъызыскIэ, гум хэпкIэгъэ чIыпIэу чIышъхьашъом тетым иIэшIугъэ зыпфэмыгъэшхэкIыжьэу зыхэошIэ.
Анахьэу Дамир чылэм зыщыгупсэфырэр ишъхьэгъусэу Тэмарэрэ илъфыгъэхэу Маретрэ Мэдинэрэ игъусэхэ зыхъукIэ ары. Исабыйхэр ежь фэдэ хъугъэх, тIури юристых, апшъэрэ еджапIэхэр къаухыгъэх.
Дамир икъоджэ гупсэу Тхьагъапшъэ зыщигъэпсэфынэу ары къызкIакIорэр. Ащ чъыгхэр, хатэр, унэр ары игъэпсэфыпIэхэр. Хэти фикъун Iоф чылэм дэлъ зэпыт, оуиер уухыгъэмэ, уигъунэгъу дэIэпыI. Урысые Федерацием изаслуженнэ юристэу Шапсыгъэ Дамир зэрилъытэрэмкIэ, къоджэ IофшIэным ныбжьыр, тетыгъор, гъэшIуагъэр, IэнатIэр зэхидзырэп. Арын фай сыдигъокIи зыкIагъэлъапIэрэр. Ау сыдми цIыфхэм ар нэу тызгъашхэрэм фагъадэрэп. Къуа­джэм дэсэу гъаблэм ыгъэлIэн ылъэкIыщт­хэр шъхьахынэхэр ары. Дамир къызэриIоу, арэп янэ-ятэхэм якIэлэгъум ежьхэр зыфагъэсагъэхэр.
НЫБЭ Анзор.
Сурэтхэр: авторым ихъарзынэщ.