Илъэси 100-р тарихъым щыщ пычыгъошху. Тэхъутэмыкъое районым ащ фэдэ ныбжьыр зыщыхигъэунэфыкIыщт мэфэкI мафэр къызэрэблагъэрэм елъытыгъэу, гъэхъагъэу мыщ щыпсэухэрэр зэрыгушхохэрэм, ицIыф гъэшIуагъэхэм ягугъу непи къэтшIы тшIоигъу.

ШIушIэгъэ инкIэ зигугъу къэпшIыныр къэзылэжьыгъэу район гупчэу Тэхъутэмыкъуае дэсыр макIэп. ЦIыфхэр ары къуаджэр щызыгъаIэрэр, хэхъоныгъэхэр езыгъэшIыхэрэр. Ахэм ащыщэу, Тэхъу­тэмыкъое район къоджэ псэупIэм инахьыжъхэм я Совет итхьаматэу, архитектор цIэрыIоу илъэсыбэрэ лэжьэгъэ Гунай Аслъан Шумафэ ыкъом «Адыгэ макъэр» гущыIэгъу фэхъугъ.
— Тэхъутэмыкъое районым имэфэкI къэблагъэ. Ащ итарихъ кIэкIэу нэIуасэ тыфэшIба.
— 1924-рэ илъэсым, Iоныгъом и 2-м Адыгэ-Щэрджэс хэкум игъэцэкIэкIо комитет хэкур районитфэу ыкIи Совет 32-у зэрэзэтеутыгъэщтымкIэ унашъо ышIыгъагъ. Адыгэмэ зэряхабзэу, чIы Iэтыгъэ гъэхъунэ иным ыкIи псыр, мэзыр зыдэщыIэм къуаджэхэр тIысыгъэх. Псыхъохэу Пшызэ, Псэкъупсэ ыкIи Афыпс азыфагу илъ чIыгур Тэхъутэмыкъое районэу, къуаджэу Тэхъутэмы­къуае игупчэу агъэнэфагъ. А лъэхъаным ащ хахьэщтыгъэх Лахъщыкъое, Щынджые, Бжыхьэкъоежъ, БжыхьэкъоекIэ, Афыпсыпэ, ПчыхьалIыкъое къоджэ советхэр. Нэужым Хьалъэкъое ыкIи Яблоновскэ советитIури ащ щыщ ашIыжьыгъэх.
Къуаджэм нахьыбэу адэсыгъэхэр адыгэх. Урыс лъэпкъым щыщхэр къутыр­хэу Яблоновскэм, Инэм, Новый сад, Отраднэм ащыпсэущтыгъэх.
1924-рэ илъэсым Тэхъутэмыкъое районыр зызэхащэм, ащ игъэцэкIэкIо комитет апэрэ тхьаматэу агъэнэфэгъагъэр Къоджэшъэо Лыу (1924 — 1928). Ащ ыуж зэкIэмкIи пэщэ нэбгырэ 27-рэ районым зэблихъугъ.
1956-рэ илъэсым Теуцожь районыр Тэхъутэмыкъуаем хагъэхьажьи зы ашIыжьыгъэх, ау илъэс закъо нахь темышIагъэу, 1957-рэ илъэсым, районыр етIани тIоу агощыжьи Октябрьскэ районкIэ ыцIэ зэблахъугъагъ. Нэужым, 1962-рэ илъэсым, Октябрьскэ районыр Теуцожь колхоз-совхоз производственнэ ГъэIорышIапIэм щыщ ашIыжьыгъагъ. 1965-рэ илъэсым ГъэIорышIапIэр Теуцожь районымкIэ зэблахъужьи, Октябрьскэр ащ зэрэхэтэу къагъэнэжьыгъагъ. Илъэс 18-рэ аущтэу щытыгъ. 1983-рэ илъэсым Октябрьскэ районыр шъхьафы хъужьыгъэ. 1990-рэ илъэсым Тэхъутэмыкъое районкIэ ыцIэ икIэрыкIэу зэблахъужьыгъ.
— Аслъан, Адыгеим архитектор цIэрыIоу пцIэ щыIугъ, районым илъэсыбэрэ ущылэжьагъ. УищыIэныгъэ гъогу тыщыгъэгъуазэба.
— 1944-рэ илъэсым къуаджэу Бжыхьэкъоежъым сыкъыщыхъугъ. Бэ темышIэу Тэхъутэмыкъуае тыкъэкощыжьыгъ. 1964-рэ илъэсым гурыт еджа­пIэр къэсыухыгъ, дзэ къулыкъум илъэ­сищырэ сыкъэтыгъ. Пшызэ архитек­турнэ техникумым, ащ ыуж Москва дэт архитектурнэ институтым сащеджагъ.
Шъыпкъэр пIощтмэ, гъогу къин къэ­скIугъ. Тэ тицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу IофшIэным тыфагъэсагъ. КъэсэшIэжьы, я 6 – 11-рэ классхэм ащеджэрэ кIэлэцIыкIухэм производственнэ практикэр шъофым щытхьыщтыгъ. Колхозым парник хъызмэтшIэпIэ ин иIагъ. Шъофым лэжьыгъэу щашIэрэр бэдэдэщтыгъ. Лэжьыгъэм иIухыжьынкIэ IэпыIэгъу тафэхъущтыгъэх Тэхъутэмыкъуае ихъыз­мэтшIапIэхэм ащылажьэхэрэм. А лъэ­хъаным бригадэм звеньевойхэр иIагъэх. Сятэ колхозым итхьаматэщтыгъ. Ар зэрэтхьаматэм пае сымыушъхьакIунэу слъэкI къызэрихьэу сылажьэщтыгъ. Гъа­блэми, заоми къялыжьыгъэ цIыфхэр зыч-зыпчэгъоу зэкъоуцохи, къуаджэр агъэпсыгъ.
ЕджапIэм щеджэнхэр зэкIэми къадэхъу­гъэп. Лъэхъэнэ хьылъагъ тыз­хэтыгъэр: щыгъынхэр, цуакъэхэр тимыIэхэуи къыхэкIыщтыгъ. Тянэ-тятэхэм ягуIакIэ зэхэтшIыкIыщтыгъ ыкIи яIоф зэрафэдгъэпсынкIэщтым тыпылъыгъ. Щагу хъызмэтыр зетхьэщтыгъ, шъофми тыщылажьэщтыгъ. Сятэ дэгъоу седжэным пылъыгъ, лъэшэу сыфэраз гъэсэныгъэу къыситыгъэмкIэ.
— Анахь угу къинэгъэ хъугъэ­-шIагъэу а уахътэм узэрихьылIэгъэгъэ горэ къытфэIуатэба.
— Илъэс 12 нахь сымыныбжьэу, щэр зезыщэрэ лIыр къэсымэджагъэти, чэщым сыхьатыр тIум километри 7-кIэ тпэчыжьэ щэ заводым щэр сщэгъагъэ. Шъофыр зэпысчи, мэз гъэхъунэм сыготэу, тыгъужъ­­хэри къысашэхэу къызготхэу, нэфшъа­гъом щэр мышIоIузэ чIыпIэм нэзгъэсыгъагъ. Джа чэщым силIыгъэрэ сыныбжьырэ ахэхъогъагъэу къысшIошIыжьы.
А лъэхъаным Адыгеим икIыгъэхэм сахэтэу ныбжьыкIэхэм я Урысые слет сыхэлэжьэгъагъ. Шъолъырыбэхэм ялIыкIохэу къекIолIагъэхэм ащыщэу апэрэу сэ гущыIэ къысатыгъагъ. СигущыIапэ ыужыкIэ урысыбзэкIэ дэгъоу сызэрэгущыIэрэр агъэшIэгъуагъ. «Ти Адыгей ис цIыфхэм бзитIури зэфэдэу агъэфедэ» сIуи, сырыгушхоу джэуап ястыжьыгъагъ.
— УицIыкIугъом Тэхъутэмыкъуае сыд фэдагъа? Сыд фэдэ лIакъоха щыпсэущтыгъэхэр?
— Анахь лIэкъожъхэм ащыщых Нэужьырэкъохэр, ахэр оркъыгъэх. «Нэужьырэкъу» чылэм ыцIагъэуи сятэжъ къышIэжьыщтыгъ. ЛIэкъо лъэшхэу Тэхъу­тэмрыкъохэр, Еутыххэр, Ацумыжъхэр, ЛIыIужъухэр, ШъэуапцIэкъохэр ыкIи нэмыкIхэр бэу дэсыгъэх. Гунай лIакъор унэгъуиблэу чылэм щыпсэущтыгъэх. Сятэшыр Хьахъуратэм готэу лажьэ­щтыгъ, хэкум игъэпсын иIахьышIу хишIыхьагъ. Къуаджэм зэгурыIоныгъэ пытэ дэлъыгъ. Анахь гъэшIэгъоныр, цIыфэу къыдахьэрэр ащыщ хъущтыгъ.
— Архитектор сэнэхьатыр уиIэ зэхъум уихэку къэбгъэзэжьыгъа?
— ЦIыфым и Хэгъэгу къызщежьэрэр къызщыхъугъэр, зыщапIугъэр, иныдэлъфыбзэ зыщызэхихыгъэр ары. Хэти ар зэкIэми анахь шIолъапI. БлэкIыгъэр зымышIэрэм къэхъущтыр къыгурыIощтэп.
1957-рэ илъэсым къоджэ клубыр, банкыр, тучанхэр ыкIи нэмыкIхэр агъэ­уцугъэх. А лъэхъаным электричествэр, псырыкIуапIэхэр яIэ хъугъэ. Лъэшэу сырэгушхо, зэших Мэзыужьэкъохэу Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэхэм ясаугъэтэу агъэуцугъэм. Къуаджэм имызакъоу, районми зэхъокIыныгъэ инхэр иIэ хъугъэ.
— Ыпэрэ илъэсхэм «къуаджэм ынапэх» зыфаIохэрэм афэдэу дэсыгъэхэм ацIэ къытфеIоба.
— ЩыIэныгъэм къини хъяри зэдыхэтых, зыхэр къэхъух, адрэхэм ядунай ахъожьы. ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итырэп, лъэкIуатэ, къуаджэм илIакъохэм заушъом­бгъу. Тэхъутэмыкъуае ынапэх зыфэпIощт цIыфхэр бэ мэхъух. Ахэм ащыщ РСФСР-м изаслуженнэ кIэлэегъа­джэу Ацумыжъ Мыхъутар. Ащ нэмыкIэу Едыдж Хьарун, БжьэшIо Анзаур, ЛIыIужъу Гъэфур, БжьэшIо Мэджыд, Едыдж Аскэр къуаджэм игъэпсын зиIахьышIу хэзышIыхьэгъэ цIыфых. ЦIыф цIэрыIоу тиIэр макIэп, зэкIэми ацIэ непэ къетIон тлъэкIынэп, ау къыхэзгъэщы сшIоигъу урыгушхонэу ныбжьыкIаби къуаджэм иIэ зэрэхъугъэр. Тикъуаджэ нахь кIэракIэ мэхъу. КъыткIэхъухьэгъэ лIэужыкIэм тегъэразэ. Къоджэ псэупIэм ипащэу Нэужьырэкъо Алый фэдэ цIыф зафэхэр тиIэмэ, къэкIощт уахътэм угу фэбгъэпсэфыми хъущт. ТицIыфхэр — тибаиныгъ.
— Уишъхьэгъусэ, уибынхэм ягугъу къытфэшIба.
— Сишъхьэгъусэ Аслъанхъан Пшызэ политехническэ институтыр къыухыгъ, технолог сэнэхьат иIагъ. Тэхъутэмы­къое район хъарзынэщым ипащэу илъэс 32-рэ лэжьагъэ. СикIэлэ нахьыжъэу Алый Краснодар кадастровэ инженерэу ышъхьэ фэлажьэ. Сипшъашъэу Заремэ Краснодар врач-эпидемиологэу Iоф щешIэ. Сисэнэхьат тIумэ язи къыхихыгъэп, арэу щытми, лъэшэу сафэраз, щыIэныгъэм чIыпIэ дэгъу щаубытыгъ.
— Тэхъутэмыкъое районым имэфэкI фэгъэхьыгъэу сыда цIыфмэ япIо пшIоигъор?
— МэфэкI мафэмкIэ тикъоджэгъухэм сафэгушIо, ягухэлъхэр къадэхъунхэу афэсэIо! Зэрэдунаеу мамырныгъэ щыIакIэ тиIэнэу сафэлъаIо!
Лъэпшъыкъо Фатим.
Сурэтыр авторым ий.