Къэрэщэе-Черкес Республикэм ты­щыIэу журналист зэдэлэжьэныгъэм ипроект дгъэцакIэзэ цIыф хьалэмэтэу тызIукIагъэхэм ащыщ Дэр Вячеслав. Гъэзетэу «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидокъо Люсанэ ихьатыркIэ ар зэшIокIыгъ. КъЧР-м и Абэзэ район ит къуаджэу Эльбурган зыфиIорэм пэмы­чыжьэу псэупIэ хьалэмэтэу щызэтыри­гъэпсыхьагъэм бысымыр къыщытажэщтыгъ.
Дэр Вячеслав щыIэныгъэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэм закъыщызыгъэлъэгъогъэ цIыф. Лъэпкъ гумэкIыр, лъэпкъ Iофыгъохэр сыд ымышIагъэми апшъэ регъэуцох, зыкIыныгъэм уасэ фэзышIырэ цIыф. Тызхэт уахътэмкIэ ащ мэхьанэшхо иIэу елъытэ.
Зэфачъэрэ шыхэм ясурэтхэр зытет къэлапчъэм тыблэкIи, пщыпIэ зэIухыгъэм машинэкIэ тыкъыдэлъэдагъ. Бысымыр игъэхъунэ нэшIо-гушIоу къыщытпэгъокIыгъ. ЫIапэ къыщэизэ зэкIэми сэлам къарихыгъ.
— Дэр Вячеслав, — къысиIуагъ нэIуа­сэ зыкъысфишIэу чэзыур къызынэсым.
— УсэшIэ, — джэуап естыжьыгъ, сыкъызэримышIэжьыгъэр къэнэфагъ.
— Опсэу, шъукъеблагъ.
КIэсэнхэр зыкIэт унэу зилъачIэ мы­жъокIэ гъэпкIагъэм бысымым тычIищагъ, нэIуасэ зыфэтшIыгъ. Телевидением Iоф щысшIэ зэхъум IэкIыбым щыIэ тилъэп­къэгъухэм афэтшIыщтыгъэ къэтынэу «Лъэпкъ лъэмыдж» зыфиIорэм игъэ­цэ­кIэнкIэ IэпыIэгъу къызэрэтфэхъущтыгъэр, ар зэрэтщымыгъупшэрэр, тызэрэфэразэр есIуагъ.

— Бэ нэгум кIэкIыгъэр, илъэсхэр зэблэкIых, Iофыгъуабэу зэшIохыгъэ хъу­гъэм шIэжьыр афырикъурэп, — Вячеслав исэмэркъэу тигъэщхыгъ. — Ау сигуапэ лъэпкъ Iоф зэшIохыгъэ зыхъурэм. Ары пшъэрылъэу тинахьыжъхэм къытлъэханагъэр. Сянэ — абазэ, сятэ — черкес. Сэ — сыадыг. ТыцIыкIужъыеу Абазэ къуаджэм тыкъикIыти Хьабэз дэс шъэ­ожъыехэм тязаощтыгъ. «Сыда мыхэм сызкIяорэр, сыадыгэба?» — сшIомытэрэзэу сызэушъыижьыщтыгъ, — мэщхы Вячеслав. Ары лъэпкъ зэфыщытыкIэм иупчIэ апэу сызщырихьылIагъэр.
Дэр Вячеслав ыIыгъ пщыпIэр гектар 600-м ехъу. Iуашъхьэхэр, гъэхъунэхэр итых, чъыгхэр къегъэтIысэкIыгъ. Бгъэ­нышъхьэ телъэу кIэсэнхэр кIэтэу унэ зытIущ ит ижъырэ адыгэ унэу къатхы­хьажьырэр угу къагъэкIэу. Бгъэнышъхьэ зиIэ пхъэ гъэтIылъыпIэхэр, ку зэкIэтхэр, зы онджэкъым зэрипхырэ щагу хьаку зэхэтхэр зэбгырыдзыгъэхэу шъоф упкIыхьэгъэ цIыкIоу зэголъхэм арытых.
— Ниццэ къикIыгъэу француз архитектор горэ сихьэкIагъ, ащ мы чIыпIэм «Шато» риIощтыгъ. Гъунэгъу къуаджэм Бибэрд оркъыр зэрэдэсыгъэр тарихъым къыхэнэжьыгъэти, сэ ар фэсыусыгъ. Унэу изгъэуцуагъэр архитекторым ыгу рихьыгъагъ. «Мы шIыкIэм зыгорэущтэу лъымкIэ уепхыгъэу щыта?» — къысэупчIыгъ ар. «Мыр ижъырэ адыгэ унэ шIыкI», — джэуап естыжьыгъ. Ащыгъум уна­шъхьэм тенэч телъыгъэр, бгъэнышъхьэкIэ зэрэзэблэсхъущтыр зесэIом, къыздыригъэштагъ.
Апэрэ чIыгу Iахьым абазэкIэ седжагъ, ар силъапсэ изы Iахь. Адрэхэр зэкIэ черкес. Лъэпкъхэр зэпэбгъэуцу хъущтхэп. ЧIыпIацIэхэр зэблахъузэ тарихъым къонщагъэхэр фашIых. Хъоткъо Самир зэ сеупчIыгъ: «Делагъэхэр зыIохэрэм сыд фэдэ джэуап яшъутыжьыра?» Самир «джэуап яттыжьырэп» ыIуагъ ыкIи ар тэрэз. Культурэм тхыдэхэр зэрепхых, ау шIэныгъэм тарихъыр еукъэбзы, — Вячеслав игущыIэхэр сыгу рихьыгъ. Сэ нэгъой, къэрэщэй, абазэ лъыхэр схэлъых, ау, щэч хэмылъэу, сыадыг! Шым сытесэу пщыпIэр къэскIухьэзэ мыщ исшIыхьащтым сегупшысэ зэхъум «сыд узэгупшысэрэр, шым утес» зэсIожьыгъ. Шыхэр Iэхъогъу зэзгъэпэшынэу ары сыгу къызэрихьагъэр.
— Адэ сыд фэдиза шы шъхьэ пчъагъэу уиIэр? — Абидокъо Люсанэ бысымым еупчIыгъ.
— 100-м фэдиз, ахэр къэбэртэе шы лъэпкъышIух. Араб, ахалтекинцэ, инджылыз шы лъэпкъыхэр ахэзгъэкIыгъэх. Къэбэртэе шы лъэпкъышIум 1556-рэ илъэсым щыублагъэу тарихъым ыцIэ къыщыраIозэ къырэкIо. Иван Грознэм Темрыкъо ыпхъур раты зэхъум шы Iэ­хъогъу, нэбгырэ 500 зыхэт шыудзэр ыкIи фэкъолI унэгъо нэбгырэ минитф гъусэ фашIыгъагъ. Тарихъым зэкIэ къыхэнагъ. Тэ непэ джы шыхэм яхъун къыфэтэгъэ­зэжьы. Зоотехник нэбгырибгъу шыхэм алъыплъэнэу сищыкIагъ, ау згъотырэп ащ фэдиз. Адыгэхэм яшхэр пцIэгъо­плъых, къарэхэр къахафэщтыгъэх. Апэрэхэм япчъагъэ нахьыбэным тылъыплъэщт. Мыгъэ Дунэе шы къэгъэлъэгъонэу Иппосферэм къэбэртэе шы лъэпкъэу тиIэм текIоныгъэр къыщыдихыгъ. ШэпхъипшIым щыщэу бгъумкIэ пхырыкIыгъ. «Созвездие Шагди» зыфиIорэ едзыгъом апэрэ чIыпIэр щиубытыгъ. Шыр лъэпкъэу къызхэкIы­гъэм ынап.
Бысымым тыригъусэу ипщыпIэ къэт­кIухьагъ. Бгъэнышъхьэ зытелъ унэхэм тарыхьагъ. Зыбгъэпсэфыным пае ахэм пстэури къадыхэлъытагъ. Хьакоу арытхэр непэрэ дунаим диштэу гъэпсыгъэх. ЯтеплъэкIэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэ дештэх. Жьэгум адыгэ джэ­ныкъо итмэ, унэм урыс хьакум фэд иплъэгъощтыр. Пхъэ машIо имышIыхьэу непэрэ уахътэмкIэ нахь Iэрыфэгъоу ыкIи щынэгъончъэу щыт электрическэ гъэфэбапIэхэр акIоцI итых.

— ЗекIоным хэщагъэ тыхъугъэу зытэушэты. ЦIыфхэм зызщагъэпсэфын алъэкIыщт унэ 30 фэдиз гъэхъунэм изгъэуцощт, ахэм шхапIэхэр ахэтыщт. Адыгэ шхынхэм анэмыкIэу, гущыIэм пае, пцэжъые лъэпкъышIухэр щаупщэрыхьащтых. ЦIыфым ыгъэшIэгъон зэмыжэгъэ горэ пэбгъохын фае. Узщыщри пщыгъупшэ хъущтэп. Сяни, сишъхьэгъуси, синыси абазэх. Ныбжьи зэпэзгъэуцугъэхэп, — лъапсэу иIэм, иунагъо ренэу къазэрэфигъэзэжьырэм сшIогъэшIэгъонэу бысымым игущыIэ сылъэплъэ.
— Сабый куп зыщагъэпсэфынэу апэ къащагъ. Нэужым еджапIэр къэзыухыгъэ­хэр къэкIуагъэх, ны-тыхэр, кIэлэпIухэр ягъусагъэх. ЗэкIэ агу рихьыгъэ фэдэу сыхэплъагъ. «Тхьауегъэпсэу, дэгъоу угу къэкIыгъ», — къысэзыIуагъэхэр бзылъфы­гъэхэм къахэкIыгъэх.
Гъэмэфэ мэфэ фабэм тыхэтэу гъэ­хъунэм къыщыткIухьащтыгъ. Тыгъэр мэкъу гъэIагъэмэ ашъхьарытэу, уц упкIэгъэ тегъукIыгъэм чыифкIэ къэшIыхьэгъэ сэснэй чъыгхэр шхъонтIабзэу къыхэ­лыдыкIых.
— Чъыг лъэпкъ зэфэшъхьафэу минипшI щыдгъэтIысхьагъ, джыри мин тIокI хэзгъэхъощт. Гектар 60 зэлъезгъэубытыщт. ЗекIоу къыдахьэхэрэми чъыгхэр агъэтIысхьанхэу унашъо сшIыгъэ. Ар зышIэрэм къыгъэзэжьынэу фэещт.
Мэфэ шIагъоу бысымым дитхыгъэр тлъэгъугъэмкIи зэхэтхыгъэмкIи къыт­шъхьэпагъ. Игухэлъ дахэхэр Тхьэм къы­дегъэхъух.