Илъэси 110-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Урысыем Кавказ шыудзэ дивизие щызэхащагъ. 1914-рэ илъэсым шышъхьэIум и 23-м ащ игъэпсын фэгъэхьыгъэ унашъом пачъыхьэу ятIонэрэ Николай кIэтхагъ нахь мышIэми, ар зигукъэкIыгъэр къушъхьэчIэсхэу я Хэгъэгу Апэрэ дунэе заом къыщызыухъумагъэхэр ары.

Адыгэ шыудзэм итарихъ фэгъэхьы­гъэу игъэкIотыгъэу къэзытхыжьыгъэр ушэтакIоу Къандор Руслъан.
Кавказ лъэпкъхэм ялIыкIохэр заом ащэщтыгъэхэп. Арэу щытми, 1914-рэ илъэсым Германием заор къызырегъа­жьэм, ащ хэмылэжьэнхэр ахэм адагъэп. Апэу ар зигукъэкIыгъэр къэбэртаехэмрэ бэлъкъархэмрэ.
Налщык шъолъырым и Терскэ хэку ипащэу, полковникэу Султанбек Клишбиевым Къэбэртаем ыкIи Бэлъкъарым ялIыкIохэу цыхьэ зыфишIыхэрэм язэ­фэс зэхищагъ ыкIи гуфитхэм яподразделение агъэпсынэу ащ щырахъухьагъ. Зэфэсым хэлажьэхэрэр Терскэ къэзэкъыдзэм тхыгъэкIэ зыфагъэзагъ ар пачъыхьэм елъэIунышъ, Къэбэртэе полк зэхащэнымкIэ Iизын къаритынэу.
Хьаджырэт Iэлхэр
Дивизием хэтхэр къушъхьэ чIыпIэхэм ащагъэфедэнхэу рахъухьагъ, ащ къы­хэкIэу Карпаты агъакIохэу аублагъ.
Кавказ полкыр зыхэлэжьэгъэ къэгъэ­лъэгъонэу Львов щыкIуагъэр Лев Толстоим ыкъоу Илья зелъэгъум, лIыблэнагъэ зыхэлъ ыкIи теплъэ дахэ зиIэ черкесхэу дышъэ ыкIи тыжьын Iашэ зыIыгъхэр, шы ищыгъэхэм атесхэр лъэ­шэу шIогъэшIэгъон хъугъэ.
«Илъэс 60-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, мыхэр тэ пхъашэу къытэзэуагъэх, джы Урысыем къыкъоуцуагъэхэу, шIоигъоныгъэ яIэу тызэгъусэу пыйхэм тапэуцужьы, — къы­тхыгъ Илья Толстоим.
Мазэрэ ныкъорэ кавказ лъэпкъыдзэхэм ар ахэтыгъ, нэужым «IэлкIэ» зыкIеджагъэхэр къыIуагъ:
«Сыда пIомэ, хъурышъо пэIо лъагэр ащыгъыгъ, шъхьарыхъонымкIэ ашъхьэ шIопхыкIыгъ ыкIи ахэм ащыщыбэхэр хьаджырэтых».
1915-рэ илъэсым мэзаем нэс дивизиер Карпаты щызэуагъ.
Кавалеристхэм лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм ишыхьат тын лъапIэу къафагъэшъошагъэхэр. ГущыIэм пае, Черкес полкым имилицие июнкерэу ХьапэкIэ Зэчэрый пулемет машIом хэтэу мэхьанэшхо зиIэ унашъор зэригъэцэкIа­гъэм фэшI Георгиевскэ къащэу ящэнэрэ шъуашэ зиIэр къыфагъэшъошагъ. Ингуш полкым имладшэ урядникэу Ахмет Оздоевым уIагъэ тещагъэу пыир зыдэщыIэр къызэрэзэригъэшIагъэм фэшI Георгиевскэ къащэу я 4-рэ шъуашэ зиIэр къыратыгъ.
НэмыкI полкхэм якъулыкъушIэхэми лIыхъужъхэр къахэкIыгъэх. Къэбэртэе шыудзэм иполк хэтыгъэ Мерэмкъул Бэчмырзэ уIэгъэ хьылъэ тещагъэу зэуа­пIэм Iутыгъ. Георгиевскэ къащэу я 4-рэ шъуашэ зиIэр ащ къыфагъэшъошагъ. Дагъыстан полкым ипоручикэу Абдурагим Хаджимирзаевым апэрэ мэзищым орденищ къылэжьыгъ.

ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ дивизиер 1914 — 1918-рэ илъэсхэм щыIэгъэ заом итарихъ къыхэнэжьыгъ. Адыгэмэ ямызакъоу, нэмыкI шыу полкхэу ащ хэтыгъэхэри пхъашэу зэуагъэх. Мы заор тарихъым инэкIубгъохэм егъашIи ахэкIокIэщтэп. Къэралыгъо 38-рэ ащ хэлэжьагъ, нэбгырэ миллиони 10 хэкIодагъ, миллион 20 фэдизмэ шъобжхэр атещагъэхэ хъугъэ.
1914-рэ илъэсым заор къызежьэм, пачъыхьэм идзэхэм ямызакъоу къэзэкъхэри пыим пэуцужьыгъагъэх. Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ялIыкIохэм ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ подразделениехэр зэхащэгъагъэх. Ахэм ащыщыгъ «дивизие IэлкIэ» зэджагъэхэри. Черкес шы полкэу 1914-рэ илъэсым зэхащагъэри ащ хахьэщтыгъ.
ШIэныгъэлэжьхэм къызэратхыжьырэмкIэ, полкым хэтыгъэ нэбгырэ 400-м щыщэу 200-р адыгагъ, нэбгыри 100 фэдизыр къэрэщаигъэх, черкесыгъэх ыкIи абазиныгъэх, адри 100-р абхъазыгъэх. Офицерхэм грузини, адыги, ермэ­ли, урыси, къэзэкъи ахэтыгъ.
Шыухэмрэ офицерхэмрэ зэзыпхыщтыгъэхэр Пшызэ шъолъыр икъэзэкъхэм къахэкIыгъэхэу дзэ къулыкъум опыты­шхо щызиIэхэр ары. Полкым хэтыгъэ къушъхьэчIэсхэм дзэкIолIкIэ яджэщтыгъэхэп, гуфакIохэр араIощтыгъ. Мы хъугъэ-шIагъэр цIыфхэм ащымыгъупшэным фэшI АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм Апэрэ дунэе заом адыгэхэмрэ къэ­- зэ­къ­хэмрэ зэрэзэдэзэуагъэхэм ишIэжь Мафэу Iоныгъом и 5-р ыгъэнэфагъ, ащ фэгъэхьыгъэ хэбзэгъэуцугъэр 2014-рэ илъэсым ыштагъ.
КъэIогъэн фае, граждан обществэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ Адыгэ Респуб­ликэм игрант икъыдэхын Шыу Хасэм текIоныгъэр къыщыдихыгъ. Ащ ишIуагъэ­кIэ Адыгеим и Лъэпкъ музей сурэт къэгъэлъэгъонэу «Тщыгъупшэрэп. Тырэгушхо» зыфиIорэр къыщызэIуфхыгъ. Къэгъэлъэгъоным сурэт 30 хэ­хьагъ. Ар «дивизие IэлкIэ» зэджагъэхэм итарихъ фэгъэхьыгъ.
2016-рэ илъэсым Къандор Руслъан къыдигъэкIыгъэ тхылъэу «Черкесский конный полк в Великой войне» зыфиIорэр зэхэщакIохэм IэубытыпIэ афэ­хъугъ.
Адыгеим ишыудзэрэ Пшызэ шъолъыр икъэзэкъхэмрэ ядзэкIолI зэкъошныгъэ ишIэжь Мафэ ыкIи Кавказ шыудзэр загъэпсыгъэр илъэси 110-рэ зэрэхъурэм къадыхэлъытагъэу общественнэ организациеу «Шыу Хасэм» АР-м лъэпкъ Iоф­хэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхыныгъэ­хэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет иIэпыIэгъоу Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр непэ зэхещэх.
Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэхэм ясаугъэт дэжь шIэжь зэхахьэ щэджэгъо ужым щыкIощт, ащ къыкIэлъыкIоу «ДзэкIолI зэкъошныгъэр» зыфиIорэ Iэнэ хъураер АР-м итхылъеджапIэ щызэхащэщт. Мыекъопэ къэлэ паркым пчыхьэм адыгэ джэгу щыкIощт.
КIарэ Фатим.