ТиIуашъхьэмэ къачIахыгъэ пкъыгъо хьалэмэтхэр
Тимузей ифондхэм пкъыгъохэр къазэрахахьэхэрэр зэфэшъхьаф. Экспедициехэм къагъотырэмэ анэмыкIэу цIыфхэм яунэе пкъыгъохэр къыратых е къыращэх.
Iуашъхьэмэ ятIынхэр 1988-рэ илъэсым Шэуджэн районым къыщытыухыгъэхэу, археологэу Владимир Эрлих сигъусэу тимузеижъ тыкъекIолIэжьыгъагъ. ТиIофышIэ бзылъфыгъэ заулэ столым кIэрысхэу, лэгъэ шIуцIэ тетэу, къапыщыс бзылъфыгъэм уасэмкIэ едаощтыгъэх. Тыжьын лагъэм пае сомэ 500 ратынэу раIощтыгъ. Сыдэу щытми, къырагъэзэгъи пкъыгъор зиер чIэкIыжьыгъ. Эрлих сыдырищэкIи къысэлъэIугъ бзылъфыгъэм къедгъэгъэзэжьынышъ, лагъэр къыIаригъэхыжьынэу. КъокIыпIэ лъэпкъхэм ямузей пае нахь лъапIэу щищэфынэу фэягъ. Ар ХъымыщкIэй къызэрикIыгъэр тэшIэти, бэдзэрым Iут автостанцием къыщыдгъотыжьи, музеим тыкъызэдэкIожьыгъагъ, Илагъэ къыратыжьынэу зареIом, ащыгъум Адыгэ хэкум культурэмкIэ ипэщэгъэ Пэнэшъу Руслъан фытеохи, сомэ минкIэ щащэфынэу къырагъэзэгъыгъагъ. Лагъэр тимузей къыфэнагъэу, анахь артефакт хьалэмэтхэм ащыщ.
Ежь пкъыгъор къэзыщагъэм къызэриIогъагъэмкIэ, ятэжърэ янэжърэ а лагъэр хьалыгъулъэу яIанэ тетыщтыгъ. Ахэр щымыIэжьхэ зэхъум, кIашъом дадзыежьыгъэу къыгъотыжьи, музеим къыхьыгъ.
Илъэс тешIагъэу Германием икъалэу Мангейм къыращи сурэтхэр зыхэт къэгъэлъэгъон тимузей къащэгъагъ. Ащ игъусэгъэ нэмыц профессорым тидиректорыгъэ Абрэдж Альмир лагъэр ригъэлъэгъуи, ыосэщтыр зыфэдизымкIэ еупчIыгъагъ. ХьакIэр зэтыригъэкъэгъагъ. «Мыр пкъыгъо лъэпIэ дэд, ыосэщтыр доллар 5000-м къыщыкIэщтэп», — къыриIогъагъ.
Лагъэм ыкIышъо шъоткIо-латкIу, ау ыкIоцI хэгъэтхъыгъэхэу сурэтыбэ ит. Тиэрэ ия V — IV-рэ лIэшIэгъухэм ашIыгъэщт. Гъэнэфагъэу игъэпсыкIэкIэ ар Iуашъхьэ горэм къычIахыгъэ пкъыгъу. Урымхэм яIэшIэгъэщт, антик лъэхъаным къыхеубытэ. Москва къикIырэ археологхэм мыщ фэгъэхьыгъэу статья зыщыплI атхыгъ.
Тыжьынхэм ашъхьашъохэр теулъыикIыхэшъ, шIуцIэ мэхъух. Сурэт тепхыгъэми, тешIыхьагъэхэр икъоу къыридзэхэрэп. ЯтIонэрэ сурэтым компьютерымкIэ тешIыхьагъэхэр къыхэдгъэщыхэ тшIоигъуагъ, ау икъоу ар къыддэхъугъэп.
ЛэупэкIэ Нурбийрэ сэрырэ 1980-рэ илъэсым Iоныгъом и 1-м КъэзэныкъоякIэр зыдэщысыгъэм тызэдэкIогъагъ. Псыр лъэшэу зэкIэкIуагъэти, пкъыгъуабэ нэпкъым къытенагъэу къэтшыпыгъагъ. Асран Iуашъхьэ ылъапсэ нэпкъычIэм бзылъфыгъэ къупшъхьэхэу псым къычIигъэщыгъэхэм пкъыгъо зэфэшъхьафхэр апылъыгъэхэу къэтштэгъагъэх. Пчыхьэм тадэжь текIолIэжьыгъагъ. Къэдгъотыгъэмэ Iэлъынитф ахэлъыгъ.
Зыр тыжьыныгъ, араб тхыкIэкIэ зыгорэхэр тетхэгъагъэх. Анахь дэхагъэхэр тхьакIумпылъхэр арыгъэх. Тянэ езгъэлъэгъунхэу къызысэштэхэм, «…а ей, къыпфащэмэ, нысэм пыплъхьанхэкIэ сыдэу дахэх мыхэр» зеIом, «а тян, хьадэм къыпыкIыгъэхэр пыплъхьанха?» — сIуи лъэшэу згъэмэхъэшэгъагъэ.
Илъэс зыхыблыкIэ узэкIэIэбэжьымэ, тимузей иIофышIэу документ фондхэм афэгъэза-
гъэр къысэлъэIугъагъ тенэч пIокIэ гъожь горэм сурэтхэр хъоеу хэутыгъэхэу, картон тхьапэм тегъэпкIагъэу фондым чIэлъым сеплъынэу. Зысэлъэгъум, «Мыр дышъэ, Эрмитажым чIэлъ тыжьын гъунджэм ыкIыбкIэ тегъэпкIэгъэ дышъэ пIуакIэм икопий» есIуагъ. Ехъырэхъышэ зэхъум, титхылъеджапIэ чIасщи, тхылъыр къасшти, къызыхэсэгъэщым, ыгъэшIагъо икъугъагъ. Тхьэм ешI тифондхэр зэпэпплъыхьэмэ ащ фэдэхэу къахэкIыжьыщтыр. Ленинград къикIыщтыгъэ экспедициеу къакIощтыгъэ горэм елъэIухи дышъэ копиер къафашIи къафащэгъэгъэн фае. Картоным тещхагъэти, зыфэдэр амышIэу тхьапэхэр зычIэлъым ахьыгъэн фае.
Ошъадэ Iуашъхьэ 1897-рэ илъэсым, жъоныгъуакIэм итIын заухым, къыкIэлъыкIогъэ мэкъуогъу мазэм профессорэу Веселовскэм станицэу Костромскоим (къуаджэу Шъуаджэкъо) Iуашъхьэ щаригъэтIыгъагъ. Ащ мы шъыхьэ ямышIыкIэр къычIахыгъагъ. Скиф культурэм ианахь агъэшIэгъорэ пкъыгъу. Хэт сыд ыIонкIи фит, ау мыр адыгэмэ амышIыгъэу тфэIощтэп.
Къэлэрмэз хьашыумышыри шъыхьэри мэIу теIулIэх, дышъэ зэрызакIэх, якIыхьагъэхэмкIи зэфэдизых, см 35-р якIыхьагъ. Бэмэ гу лъатэрэп, ау хьашыумышым ыкIэрэ ылъэкъуиплIырэ, щыр цIыкIухэр пшIы хъухэу, щыхьагъэхэу щылъыхэу тешIыхьагъэх. Мы пкъыгъо хьалэмэтхэр зы лъэхъанэ ижъыкIэ зышIыгъэщтыр адыгэ IэпэIасэу а зы нэбгырэр арынкIи хъун.
Адыгэмэ ячIыгужъ анахь пкъыгъо хьалэмэтхэмрэ анахь лъапIэхэмрэ къызэрагъотэжьыхэрэр, ау ахэр къытапэсыхэрэп. ГъэшIэгъонба? Зыгорэм къыращыхи, тиIуашъхьэмэ къачIатIагъэх.
Мыхэр зэкIэужхэу лэдэххэр зыфашIыгъэ пхъэ занкIэм дагъэуцохэмэ, шъэжъые хъущтыгъэ, бжъэ IонтIагъэм дагъэуцохэмэ — гъупчъэ. Мыщ фэдэхэу ижъыкIэ цэрыцэхэу зэкIэужхэу зэпагъэуцощтыгъэхэр ары зыгорэхэр зэрэпаупкIыхэу зэрэпабзыкIыхэрэм «цэ» гущыIэр зыкIахэтыр: гъупчъацэ, щэмэджыцэ, ощыцэ, пхъэхыцэ, сэшхуацэ…
Улэпэ Iуашъхьэмэ тятIэзэ, 1982-рэ илъэсым яплIэнэрэ Iуашъхьэм ыбгъукIэ см 60
нахь имыкууагъэу дышъэ пкъыгъо хьалэмэтхэр зэхэлъхэу къычIэтхыгъагъэх. Мыхэр гурышэкIэ зэрэчIэлъхэр къэзышIэгъагъэр Къэралыгъо Эрмитажым иархеологэу Баллонов Феликс ары.
Къэдгъотыгъэ пкъыгъохэр: анахь гъэшIэгъонэу шым фэдэу шIыгъэу тыжьын «Пегасэу» дышъэпс егъэшъуагъэр, Iэхъомбэшхом фэдиз игъумагъэу дышъэ чым (проволока) хэшIыкIыгъэу, зы килограмм фэдиз зионтэгъугъэ пшъэрылъыныр, дышъэидэхэу псычэт ыкIи хьакIэ-къокIэ теплъэхэр яIэхэу пшIы заул ыкIи дышъэ зэрызакIэу быгъубжъэм фэдэу шIыгъэу ритон. Пкъыгъохэр тхьэлъэIупIэм щычIатIэжьыгъагъэх нахь, хьадэм пылъыгъэхэп. Мыхэр къызэрэчIэтхыгъэхэу, милиционерхэр якъэрэгъулэхэу, краимрэ тихэкурэ япащэхэм Лесковым арегъэлъэгъуфэ, тхьамафэрэ телъыгъэх. Къызытырахыхэм дышъэ бжъэм ыIупэ тIэкIу иуфэнэгъагъэти, аузэфыжьи, псырэ спиртырэкIэ дэгъоу атхьакIи, зэрээкспедициеу псы решъогъагъ. Ежь ионтэгъугъэр дышъэ грамм 450-рэ, ифэрэр грамм 400.
Экспедицием нэбгыри 120-рэ хэтыгъ, адыгэу сэры ныIэп ягъусагъэр. Пегасымрэ игъусэгъэ пкъыгъохэмрэ скиф культурэм хахьэхэу, агъэшIагъохэу, зэфаIуатэхэу зэхъум, сагъэгубжыгъагъ ыкIи ясIогъагъ: «Скифмэ ягъунэгъугъэ мыутIэхэм дышъэ пкъыгъохэр амышIышъунхэу щытыгъа?» Сызэрянэкъокъурэр Лесковым къызэхихыгъэти, къысиIогъагъ: «Уилъэпкъ зэрэбгъэлъапIэрэр къызгурэIо, ау пэсэрэ адыгэхэмрэ скифхэмрэ ежьхэм ащ фэдэхэр зэрашIыщтыгъэхэр къыушыхьатэу джыри зыпари къагъотыгъэгоп». ШIэныгъэлэжьхэм ятхыгъэхэм зэдырагъаштэу дышъэ пкъыгъохэр скифхэм урымхэм къафашIыщтыгъэхэу къащаIощтыгъ.
Ар зыхъугъэм мэфитIу тешIагъэу, я 5-рэ Iуашъхьэм тетIэзэ, сабгъукIэ щысыгъэ Нина Виноградскаяр къэтэджи, зыщытIэрэм сырищэлIагъ ыкIи къычIигъэщыгъэ джэрз пкъыгъор сигъэлъэгъугъ. ТызэготIысхьи тызэдатIэзэ, ятIонэрэр къызэдычIэтхыгъ. Ахэр джэрзым хэшIыкIыгъэ пкIыпкъых (штампых). Мыщ фэдэ Iэмэ-псымэхэмкIэ псэушъхьэ теплъэ зиIэ дышъэидэ пкъыгъохэр ашIыщтыгъэх.
Пчыхьэм Лесковым тиугъоигъэу, къыIощтыр къыримыгъажьэзэ зыкъысфигъази, дышъэ пкъыгъохэр мыутIэхэм зэрашIыщтыгъэхэр штампхэм къызэрагъэнэфагъэр къыIуагъ.
КъокIыпIэ лъэпкъхэм ямузей иэкспедицие 1982-рэ илъэсым сыхэтызэ, тхьаумафэ горэм Улапэ сикIи тичылэ, Тэуйхьаблэ, сыкIогъагъ. ЗэлъашIэрэ пщынаоу Гъонэжьыкъо Аскэр ядэжь къэкIуагъэу щыIагъ. Ежьыррэ ышынахьыжъ Азмэтрэ тадэжь къызэдакIохи, Мэртэбгышъхьэ лъапсэ, яхатэ пэчIынатIэу, псы Iушъом Аскэр къыIуигъотэгъэ дышъэ шы цIыкIу къысагъэлъэгъугъагъ. ЗыфэдэмкIэ къызысэупчIыхэм, зэрэдэбжъыкъухашIэр ыкIи ащ фэдэ пкъыгъохэр язакъохэу зэрэмыхъухэрэр ыкIи ятIонэрэр а чIыпIэм зэрэхэлъыщтыр Азмэт есIогъагъ. Адрэ илъэсым псыр рагъэкIы зэхъум, а чIыпIэм лъыплъэзэ, апэрэм нахь кIэракIэу, пшъэхъуих пышIагъэу дышъэ шы цIыкIу Азмэт къыгъотыгъагъ. Ти Лъэпкъ музей къыратыгъэх, ежьхэми ахъщэ тIэкIу афалъэгъужьыгъагъ. Азмэт псыIушъом къыIуигъотагъэхэу нэмыкI пкъыгъохэри тимузей чIэлъых.
Щэбзащэхэр зэрылъыщтыгъэ сагъындакъыр мыщкIэ агъэпытэщтыгъ. Шъыхьэ лъакъомрэ бгъэжъ лъабжъэмрэ зыщызэпытхэм нэ тешIыхьагъ. Скиф культурэм хэхьэрэ пкъыгъохэм псэушъхьэхэм е ахэм апкъыхэр зэхэтхэм фэдэхэу шIыгъэхэр бэрэ къахэкIых. Бэмэ нэхэр атетхэу къэтэгъотых. Нэтемыгъэфэ мэхьанэ нэхэм аратыщтыгъ.
Апч зэмышъогъумэ ахэшIыкIыгъэ щыгъ инхэр, см 4 фэдизхэр ялъэгагъэх. Нэгухэр фыжьых, гъожьых, шIуцIэх. Нэтемыфэ мэхьанэ аратэу мыхэр шымэ апшъэмэ арашIэщтыгъэх. Я 5-рэ Iуашъхьэм къычIэтхыгъэ шыхэм бэдэдэ хъухэу апч шхъуантIэхэу нэ фыжьхэр зытетыгъэхэр, кIыхьэу зэпыблагъэхэу, пшъэрылъхэу ашIохэлъэгъагъэх.
Я 5-рэ улэпэ Iуашъхьэм мыхэр зэрэзэхэлъхэм фэдэхэу сатыриплI хъухэу, зэмылIэужыгъоу шIыгъэхэу, дышъэ пкъыгъо шъиплI фэдиз къычIэдгъэщыгъагъ.
Зэфэдэхэу шы зырызмэ апылъыгъэх. Зыхэр Тэуйхьаблэ къыщыдгъотыгъэх, Краснодар музеим еттыгъэх, адрэхэр — Ленинэхьабл, Мыекъуапэ ти Лъэпкъ музей чIэтлъхьагъэх.
Улэ Iошъхьэ купэу Н. И. Веселовскэм аригъэтIыгъагъэ- мэ язырэм къытенэжьыгъэгъэ ятIэм 2008-рэ илъэсым Эрлих иэкспедицие аригъэтIыжьыгъагъ.
Скреперым ыуж ситэу къычIигъэщырэмэ салъыплъэзэ, сителефон къытеуагъ. СыIукIоти сыгущыIэзэ, сапашъхьэ щылъ етIэгъой гъугъэр сынэ къыпэшIофагъ. Псыгъоу, гъожьыбзэу къыхэщыщтыгъ. Зэрэдышъэр къэсшIагъ. СызэгущыIахэм, телефоныр згъэтIылъыжьи, сеIэбэхи къэсштагъ. ЯтIэм хэлъыгъэр дышъэ. Эрлих сыкъеджагъ. Зесэтым къыхитхъынэу фежьагъ. ЗиIэжэныгоу есIуи, студент горэм псы бэшэрэб къезгъэхьыгъ. Зэ, тIо зытетэкIэм, дышъэ тенэч пIуакIэм хэутыгъэу къушъхьэ пчэн, шыкъулътыр, къыхэзыгъ. ИлъэсишъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ, 1908-рэ илъэсым Веселовскэм Улапэ щаригъэтIыгъэгъэ Iуашъхьэм къыханэгъэгъэ дышъэ пкъыгъор къыхэзгъотэжьыгъ.
Тэу Аслъан.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.