«Нэм ылъэгъурэр гум ышъхьап, шъхьэм ыуас» еIо адыгэ гущы­Iэ­жъым. СыкъызтегущыIэщт чъыгхатэр унэкIэ умылъэгъоу, ащ къыщымыкIухьагъэу ар зыфэдэ щымыIэ ямышIыкIэу зэрэгъэпсыгъэр гурыIогъуае хъунэу къысшIошIы. Зэрэ Урысыеу пштэмэ, мыщ фэдэ чъыгхатэ зыдэщыIэр Адыгеир ары ныIэп.

Хьалэмэт ботаническэ чъыгхатэр зиер Кощхьаблэ щыщэу, мэкъумэщ шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатэу, ландшафт дизайнерэу, селекционерэу Хъупэ Руслъан. Ар ныбжьыкI нахь мышIэми, наукэм пытэу лъапсэ щидзыгъ. Пшызэ къэралыгъо мэкъумэщ университетыр, джащ фэдэу аспирантурэр дэгъу дэдэу къызеухым, ащ къыIуагъэнэжьыгъэу декоративнэ чъыгхатэм илэжьынкIэ ыкIи ландшафт дизайнерымкIэ регъаджэх.
Ащ дакIоу ежь ибизнес ыгъэпсыгъэу Iоф ешIэ, Урысыем икъыблэ шъолъыр имызакъоу, ащ икъэбар тикъэралыгъо ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэ­лъашIагъ.

Чъыгхатэм тызыдахьэм, тызэплъыщтыр тымышIэу нэр пIэпихэу, зым нахьи адрэр нахь гъэшIэгъонэу Руслъан къыгъэкIыгъэхэр тлъэгъугъэх. Исэнэхьат хэшIыкIышхо зэрэфыриIэр, Iофэу зыпылъыр шIу зэрилъэгъурэр къыушыхьатэу къэкIырэ пэпчъ къэбарэу пылъыр шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэм къытфиIотагъ.
Чъыгхатэр IахьитIоу гощыгъэ, зэкIэмкIи ахэм соткэ 75-рэ фэдиз зэлъаубыты, илъэс 14 хъугъэу ахэм якъэгъэкIын ыуж ит. Руслъан къызэриIорэмкIэ, къэкIыхэ­рэр зытет чIыгу Iахьыр фикъурэп ыкIи хигъэхъон гухэлъ иI. Сыда пIомэ лъэпкъ мини 2 фэдиз мыщ дэт, джыри ыгъэтIысхьан ыкIи ыушэтын фаер мымакIэу щыI.

— Сыдым угу къыгъэкIыгъа мыщ фэдиз чъыгхэтэшхо бгъэ­псыныр? — сеупчIы ащ.
— Чъыгхатэм сыпыхьаным лъапсэ фэхъугъэр къэкIыхэрэм алъэныкъокIэ научнэ ушэтынхэр ары. ШхъонтIэ зэпыт чъыгхэм (хвойнэхэм) япхыгъэу диссертацие стхызэ, ушэтынхэр сшIыщтыгъэ. Нэужым ландшафт дизайнерэу Iоф сшIэзэ, бэ хъухэу IэкIыб къэралхэм къа­ра­щыгъэ къэкIырэ лъэпкъыкIэхэм Iоф адэсшIэнэу хъугъэ, ау ахэм якъэбар икъоу сыщыгъуазэщтыгъэп. ЧIыопсыр къямыкIоу бэхэр кIодыщтыгъ. Ащыгъум пшъэрылъ зыфэсшIыжьыгъ тыдэрэ къэралыгъуи къащыкIыхэрэм якъутэмэ цIыкIухэр а зы чIыпIэм щызгъэтIысхьанхэу ыкIи тичIыопс ахэр къызэрекIурэм фэгъэхьыгъэ шIэныгъэ ушэтынхэр сшIынхэу, — къыIуагъ Руслъан.
ЗэкIэмкIи хвойнэ чъыг 860-рэ фэдиз ыгъэтIысхьагъ, ар бэдэд. Джащ фэдэу тхьапэ зыпыт чъыг лъэпкъхэу магнолиер, бамбукыр, декоративнэ лэжьыгъэхэр, лианэр, нэмыкIыбэхэри ахэм ахигъэтIысхьагъэх. Апшъэрэ ыкIи гурыт еджэпIэ зэфэшъхьафхэм, анахьэу Пшызэ мэкъумэщ университетым, къэлэ зэфэшъхьафхэм зэзэгъыныгъэ къызэрэдашIыгъэм тетэу, анахьэу Санкт-Петербург ястудентхэр мыщ къакIохэзэ практикэ щахьы. Ежь Руслъан мы уахътэм а университетым икафедрэ идоцентэу Iоф ешIэ, мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ кандидат.
— ЯмышIыкIэ зэтегъэпсыхьэгъэ ботаническэ чъыгхатэм еплъынхэу цIыфхэр мыщ къэ­кIонхэ алъэкIыщта?
— Мы уахътэм чъыгхатэм къыголъ чIыгу Iахьыр тиунагъокIэ къэтщэфыжьыгъэу дэхьапIэр дахэу тэгъэпсы. Ар хьазыр хъумэ, цIыфхэр къедгъэблэгъэщтых. Джыдэдэм мыщ сиIофшIэгъухэр, ахэм анэмыкIэу къэлэ зэфэшъхьафхэм — Челябинскэ, Екатеринбург, Санкт-Петербург, Москва — адэт ландшафт клубхэм яIофышIэхэр къэкIох, ушэтынхэр щырагъэкIокIых. Ащ нэмыкIэу, чъыгха­тэхэм апылъхэр, ландшафт дизайнерхэр зекIо къэкIох, ахэм мастер-классхэр, семинархэр афызэхэсэщэ.
Руслъан Iофэу ышIэрэм имызакъоу, шIэныгъэ ушэтынхэм игъэкIотыгъэу апылъ.
— СицIыкIугъом къыщыублагъэу наукэм сыпыщагъэу сыкъэтэджыгъ, — еIо ащ.
Къин ымылъэгъоу ыкIи гухахъо хигъуа­тэзэ зэфэшъхьафхэу IофшIэнитIу зэдигъэцэкIэн елъэкIы: научнэ ыкIи творческэ IофшIэнхэр.

Руслъан къызэриIуагъэмкIэ, Урысыем апэдэдэ къихьэгъэ зыфэдэ щымыIэ лъэпкъыкIэхэр мыщ дэтых. Ахэм зэу ащыщ бамбукыр, ар лъэпкъи 10 фэдиз мэхъу, ау бэмэ ашIэрэп талъэныкъо ар дэгъоу къызэрэщыкIырэр.
— МэкIэ-макIэу тичIыопс зызэблехъу. ТадэжькIэ дэгъоу къыщыкIыщтыгъэ чъыг­хэм ащыщхэм джы фэбэшхоу щыIэр къямыкIоу мэгъух, мэкIодых. Арышъ, къыблэ шъолъырым къыщыдгъэкIыхэрэм зэхъокIыныгъэшхохэр афэтшIынхэ фаеу мэхъу. Ары тызпылъыр. ГущыIэм пае, гималайскэ сэснэим фабэр лъэшэу икIас, тадэжь ар дэгъоу къыщыкIыгъ, чъыгы­шхо хъугъэ. Бэ аущтэу зигугъу къэпшIын плъэкIыщтыр. Ахэм акIэхэр тэугъоих ыкIи питомникхэм яттызэ, зятэгъэушъом­бгъу. Научнэ сообществэм хэтхэр мыщ илъэсым щэгъогогъо тыщызэрэугъоих, зэфэхьысыжьхэр тэшIых, — еIо Рус­лъан.

— Культурэ зэфэшъхьафхэр дэгъоу тичIыопс къыщыкIынхэм пае чIыгъэшIухэмкIэ уяшIушIа?
— Хьау, чIыгоу ахэр къызщыкIыхэрэм зыпарэкIи тешIушIэрэп, ощхэу къещхырэм нэмыкIэуи егъэлыягъэу псы акIаткIэрэп. Пшъэрылъ шъхьаIэу сиIэхэм ар ащыщ. Культурэ пчъагъэ щыI чIыгъэшIухэмкIэ уягугъумэ тишъолъыр къыщыкIынхэу. Арэп сэ мурадэу сиIэр. Сэ сызпылъыр къэкIырэм зыпарэкIи темышIушIэу тичIыопс къызэрекIурэр уплъэкIугъэныр ары. Мыщ фэдэ шIыкIэмкIэ тишъолъыр къыщымыкIырэр сэушэты ыкIи ар исэупкIыжьы. ГущыIэм пае, мыстхъучъыгым (китайскэ можжевельникым), сирийскэ гибискусым зыгори япшIылIэнэу щымытэу дэхэ дэдэу тадэжь къыщэкIых.
— Мэ IэшIу къызпихырэ мыстхъу­чъыг шхъуантIэр Урысыеми Европэми ащыгъотыгъуай, — къыгъэлъагъозэ къеIуа­тэ Руслъан. — Мы лъэпкъыр IэкIыбым къыщагъэкIыгъ. Ар Голландием синыбджэгъу къысфырищыгъ. Ахэм якъутамэхэр зырызэу сэгъэтIысхьэх, сыда пIомэ чIыгу лые сиIэп. НахьыбэрэмкIэ зэрэхъурэр мары – сыушэтыгъэу зикъэ­бар сшIэхэрэр исэупкIыжьхэшъ, ахэм ачIыпIэ лъэпкъыкIэхэр сэгъэтIысхьэх.

Руслъан къыгъэкIырэ пэпчъ ыцIэ, къэбарэу пылъыр пхъэмбгъу цIыкIумэ атетхагъэх. «Черкесский флаг» зыфиусыгъэ мыстхъучъыгым гу лъытымытэн тлъэкIыгъэп. Ащ къызэриIотагъэмкIэ, мыстхъучъыгым зэхъокIыныгъэхэр фишIыхи, ежь ыIэкIэ къыгъэ­кIыгъ. Ащ уцышъо-ды­шъа­шъо къытеоу щытыти, адыгэ быракъым изэхэлъыкIэ фигъэ­дагъ. Бэрэ емыгупшысэу «Черкесский флаг» ащ фиусыгъ.
Хышхом ыкIыб къыщыкIырэ кипарисыр, Японием къыщыкIыхэрэ «Бансай-Неваки» зыфиIорэр, тюльпан чъыгыр, сакурэр, тхьэпэ цIыкIу къызпыкIэрэ бамбукыр тишъолъыр дэгъоу къыщэкIых. Ахэм джы заригъэ­ушъомбгъун гухэлъ иI.
Чъыгхатэр лъэпкъхэмкIэ зэтеутыгъэу гъэпсыгъэ: французскэ, японскэ сакурэ зыфэпIощтхэмкIэ. Ащ нэмыкIэу лотос лъэпкъ зэфэшъхьаф 60 фэдиз мыщ дэт. УрысыемкIэ мыр угъо­игъэ анахь инхэм ащыщ.

Африкэм къыщыкIыхэрэр ахэтэу кактус лъэпкъи 100 фэдиз чъыгхатэм дэт. Мыхэм кIымафэр дэгъоу ращы, псы акIикIэрэп, арэу щытми, ятеплъэ дэхэдэд, къэгъагъэхэр къарехы.
Руслъан иIофшIэн анахь шъхьаIэр чIыпIэхэм, унэ Iупэхэм ягъэдэхэн. Проектнэ студие иIэу, гъэпсыкIэ шIыкIэ ыгъэфедэхэзэ цIыфхэу къеуалIэхэрэм адэлажьэ. Ащ нэмыкIэу кипарис къэгъэ­кIыкIэу Пэнэхэс щыIэм Iоф щешIэ. Хвойнэ кипарис лъэпкъхэр ащ къыщагъэкIых.
Руслъан IэкIыб къэралыгъоу зыдэщымыIагъэ щыIэп. Европэм икъэралхэм анэмыкIэу Индием, Тайланд анэсыгъ.КъэкIыхэу ичъыгхатэ дэтхэр ахэм къарищыгъэх.
— Паспортым чIыпIэ нэкI зэримыIэжьым къыхэкIэу ар зэблэсхъунэу хъугъэ, — мэщхы Руслъан.
Руслъан къызэриIуагъэмкIэ, ятэу Бислъан ыкIи янэу Фая чъыгхатэм ыкIи хатэм ренэу зыгорэхэр къыщагъэкIыщтыгъ. Ащ нэмыкIэу къэгъагъэхэр якIасэу апылъых. ИцIыкIугъом къыщыублагъэу ахэр инэрылъэгъух. Арыщтын ежьми а лъагъор къызкIыхихыгъэр.
— ШIэныгъэу сиIэр сиIофшIэнкIэ къыс­шъхьапэжьы. Узпылъ Iофыр шIу плъэгъу хъумэ, къыбдэмыхъун щыIэп. Арышъ, тапэкIэ джыри гупшысэ гъэшIэгъонхэр зыдэсIыгъых, кIэу къежьэрэм сыдэлъэбакъозэ, ахэр щыIэныгъэм зэрэщысыушэтыщтым, цIыфхэм ыкIи научнэ сообществэм сишIуагъэ зэрязгъэкIыщтым сыпылъыщт. ЩыIэныгъэ гъогоу къыхэсхыгъэм сырыраз, шIу слъэгъурэ сэнэхьатымкIэ Iоф сэшIэ. СэркIэ анахь шъхьаIэр ор-орэу щыIэныгъэм зыкъыщыбгъотыныр ары.
КIАРЭ Фатим.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.