ГъучI ахъщэхэм ятарихъ зыщыIэр илъэс 3000-м лъыкIэхьэ. ЛIэшIэгъубэм ялъэхъан мыхэр сатыу-ахъщэ Iофхэм язэпхыныгъэ зыгъэIорышIэрэ амалыгъ. Джырэ уахътэм гъучI ахъщэ жъгъэйхэу щыIэхэр ужъгъэин мэхьанэр зиIэх, къелыжьыгъэ макIэр ахэмкIэ атыжьы. Ащ емылъытыгъэу, Урысыем и Банк коллекционнэ, шIэжь ыкIи агъэфедэрэ гъучI ахъщэхэр къыдегъэкIых.

Мыхэр пIэлъэ-пIалъэкIэ, шIэжьым, мэфэкI хъугъэ-шIагъэхэм ыкIи зэлъашIэрэ цIыфхэм ыкIи уасэ зиIэ чIыпIэхэм япхыгъэх. Мафэ къэс къекIокIэу, щэн-щэфын IофымкIэ агъэфедэхэрэ ахъщэ жъгъэйхэм, шIэжь гъучI ахъщэхэр атекIых, ахэр зыхэшIыкIыгъэ гъучI лъапIэм имызакъоу, гъотыгъое къыдэкIыгъо-угъоигъэх, сыда пIомэ, япчъагъэкIэ макIэх, ау ядэгъугъэ­кIэ, яхудожественнэ шапхъэкIэ уасэ зиIэх. А зэкIэм ялъытыгъэу уаси яIэ мэхъу.
АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ гъучI ахъщэхэм якъэгъэлъэгъонэу «Драгоценный мир живой природы» зыфиIоу, Урысые Банкым икъутамэу – Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ банк къыгъэхьазырыгъэр щэкIо, тхылъеджапIэр мыщ дэIорышIэ.
ШIэжь гъучI ахъщэхэр, Урысые Банкым 1992-рэ илъэсым щегъэжьагъэу, тихэ­гъэгу ифаунэ (икъэкIырэ лъэпкъхэм) афэгъэ­хьыгъэу къыдегъэкIых. Темэу «Тхылъ Плъыжьыр» ыкIи «Тидунай къэтыухъу­мэщт» зыфиIорэмкIэ къэгъэлъэгъоным ахъщэжъгъэйи 150-рэ хэлажьэ, ахэм тихэгъэгукIэ кIодыжьырэ псэушъхьэ лъэпкъ­хэр тагъашIэх. Псэушъхьэ ыкIи къэкIырэ лъэпъкъхэр зытет гъучI ахъщэ­хэр, атет тарихъ сурэтхэмкIэ укъикIымэ, зашIыгъэхэр илъэс мин пчъагъэ хъугъэ. Псэушъхьэхэу ыкIи бзыухэу античнэ лъэхъаным ахъщэхэм атетхэм ухъумэн— тхьэпэлъытэ мэхьанэ яIагъ, ау гурыт лIэшIэгъухэм Европэм ахэр къэралыгъо тамыгъэхэу щагъэфедэщтыгъэх. Гъо­тыгъое ыкIи кIодыжьырэ псэушъхьэхэм ясурэтхэу джырэ Урысыем и Банк игъучI ахъщэхэм атетхэр пстэуми апэу зыфэлажьэхэрэр чIыопс баиныгъэр ухъу­мэгъэныр ары.
Къэгъэлъэгъоным зыфэбгъэнэIуасэзэ, гъучI ахъщэхэм атетхэр олъэгъух, уигуп­шысэ къагъэущы, псэушъхьэ лъэпкъ гъэшIэгъонхэм уафэнэIуасэ, художественнэ IэпкIэ-лъэпкIагъэу, купкIэу сурэтхэм яIэр гъэцэкIэпагъэу, гум къинэу зэрэщытыр огъэшIагъо.
Къэгъэлъэгъоныр зэрэщытэу къытэшIэкIыгъэ псэ зыпыт дунаир къыпфызэIузыхэу ыкIи ащ хэхьэрэ лъэпкъхэр озыгъашIэрэх. Тхылъ Плъыжьым дэт псэушъхьэхэр ахъщэхэм псаум фэдэу зэратешIыхьагъэхэр шIэныгъэлэжь-зо­ологхэу ахэр дэгъоу зышIэхэрэм хагъэ­унэфыкIыгъ. Ежь къэгъэлъэгъоным анахь мэхьанэ къезытырэр АР-м и Тхылъ Плъыжь ия 3-рэ тхылъ бэмышIэу къызэрэдэкIыгъэр ары.
Тхылъ Плъыжьым УФ-м и Гупчэ банк ишIэжь гъучI ахъщэ купэу, гъотыгъое ыкIи кIодыжьыным ищынагъо зышъхьащыт псэушъхьэхэу, Урысыем итхылъ Плъыжь дэхьагъэхэу – Санкт-Петербург имонетнэ двор щыхагъэунэфыкIыхэрэр щызэгъэкIугъэх.
Тхылъ Плъыжьым дэхьагъэхэ гъучI ахъщэхэм атетых «Кавказскэ блэ щэнаутыр», «Азово-хышIуцIэ шемаир (пцэ­жъые лъэпкъыр)». Къэгъэлъэгъоным щагъэфедэгъэ планшетхэм зыцIэ къыраIорэ гъучI ахъщэм ехьылIагъэу бэ къаIуатэрэр. ГущыIэм пае, пцэжъыеу «шемай» зыфиIорэр персидскэ гущыIэу «шах – май» къызэрэтекIырэр «царская рыба» (пщы пцэжъый) къикIырэр. Ау индустриальнэ псэолъэшIыным ыпкъ къикIэу мы пцэ­жъые анахь IэшIур Азов хым ыкIи хы ШIуцIэм ахэкIодыкIыгъ. Джащ фэдэу Дон ыкIи Пшызэ янэпкъхэм къатеуцогъэ гидроэлектростанциехэм псыхэр зэраушIоирэм ыкIи пцэжъыер зэрамыгъэзекIорэм иягъэ лъэшэу къэкIуагъ. 1950-рэ илъэсхэм къащыублагъэу ар IэрышIэу къагъэхъу ыкIи мы лъэпкъыр лъэшэу къаухъумэ.
ГъучI ахъщэ купэу «Сохраним наш мир» зыфиIорэр 1993-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу джырэ мафэхэм къанэсыжьэу къыдагъэкIы. Мы ахъщэ лъэп­къыр гъучI анахь лъапIэхэм ахауты: тыжьынэу – 900 ыкIи 925-рэ ыкIи дышъэу 900 ыкIи 999-рэ пробэр зиIэхэм.
ЦIыфхэу къэгъэлъэгъоным къакIохэрэм янэплъэгъу дышъэ ахъщэу переднеазиатскэ мэзчэтыур зытетым зэлъеубыты.
Мыщ ехьылIэгъэ тхыгъэм къэгъэлъэгъоным еплъырэ пэпчъ зеджэкIэ, переднеазиатскэ мэзчэтыухэр – мы лъэпкъхэм анахь инхэу зэрэщытхэр къашIэ. Ау ащ фэдиз яинагъэми, макъи-лъакъи къапымыIукIэу мэзекIох, автомобилым фэдэу мачъэх, зыуи къащымыхъоу анахь чъыг лъагэхэм адэкIуаех ыкIи чъыг къутамэхэм сыхьатыбэрэ защагъэпсэфы. Мы псэушъхьэхэр тхьакIумашIох, зыгорэ хъырцыхэмэ зэхахы, километрэ 1,5-кIэ Iудзыгъэу къэIурэ макъэр къяIу, цIыфым зэрэзэхихырэм нахьи фэди 5-кIэ нахь псынкIэу зэхахы. Шъо теплъэу яIэр нэм къыкIидзэу зэрэщымытым къыхэкIэу кIымафэм ахэр лъэгъугъуаех.
Джырэ уахътэм мы псэушъхьэ Iэл шъэджашъэхэр кIодыжьыным нэсыгъэх, гъотыгъуаех, ахэр икIэрыкIэу Темыр Кавказым имэзхэм ахатIупщыхьагъэхэу, джы хахъо ашIэу рагъэжьагъ.
АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ къыщызэIуахыгъэ къэгъэлъэгъонэу «Драгоценный мир живой природы» зыфиIорэм шIоигъоныгъэ зиIэхэр рагъэблагъэх, Iоныгъом ыгузэгу нэс ащ Iоф ышIэщт.