Жьумэй Анзор Къэрэщэе-­Черкесым, Хьабэз щэ­псэу. Лъэпкъ тарихъыр къизы­IотыкIырэ пкъыгъохэр ­еугъоих. Илъэс пчъагъэм пкъыгъо мин 80-м фэдиз зэригъэуIугъ. Ахэр къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэу Москва, Санкт-Петербург, Къырым, Севастополь нэ­мыкI къалэхэм ащыкIуа­гъэ­­хэм ахигъэлэ­жьагъ. ­

Апэ дэдэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъу: Анзор имузей тэры апэу чIэхьагъэр. Лъытэныгъэ къытфишIэу журналист зэдэлэ­жьэныгъэкIэ Iоф зэдэзышIэрэ зэIофшIэгъухэм ихъарзынэщ ипчъэхэр къытфизэIуихыгъэх, дахэу къекIурэ адыгэ шъуашэр щыгъэу къытпэгъокIыгъ, «Шъу­къеблагъ!» къытиIуагъ. Лермонтовым къытхыхьэрэ черкесхэм афэдэу ищыгъ, лъэпэлъаг. Фы­жьыр зыхидзэгъэ жакIэр ынэгу къекIу.
Тыздэхьэгъэ щагум ыкIоцI пкъы­гъо хьалэмэтхэм якъэгъэлъэгъон къыщежьэ. Кущэрэхъхэр, джэрз щыуанхэр, унэгъо хъызмэтым щагъэфедэщтыгъэ Iэмэ-псымэ зэфэшъхьафхэр, дэпкъым палъэщтыгъэ сыхьатхэр ащ щызэгъэфагъэх. Анзор ыуж титэу тэкIошъ, щагум дэт унэ хэхыгъэ цIыкIум техьэ, дэпкъхэм мэкIайхэр къяшIэкIыгъэу ахэм пкъыгъо зэмылIэужыгъохэр, анахьэу узэплъыщтыр умышIэу, тизэу ателъых. Пстэури тигъэлъэгъу шIоигъоу бысымыр мэгуIэ.
— Пкъыгъо анахьыжъэу сиIэр Кабанскэ уахътэм епхыгъэу апч Iэхъур (браслет) ары, — дэп­къым пылъагъэхэм Iэ афишIызэ Анзор къеIуатэ, Iэхъум античнэ гъунджэу, щэбзащэу игъусэхэр къытегъэлъэгъух. Шъо къамыщ зэфэшъхьафхэр гъэшIэгъонэу зэтеблыкIыгъэхэу кIашъом пы­шIа­гъэх. Мэлэхъо паIор ахэм акIыIу.
— Мыр сянэшыпхъум ипщын, шIукIаерэ зэрихьагъ, нэужым къыситыжьыгъ. Мы тхылъитIур аукционкIэ къисхыгъ, — Анзор Iэ зыфишIыгъэ тхылъхэр картон къэмланхэм арылъыгъэх, язырэм «Нарты, 1951 год» къэлэмкIэ тетхагъ. — Мин 40 лъы­стыгъ. Нарт къэбархэр сысабыеу сянэ къысфиIуатэщтыгъэх. Сянэ —абазэ, сятэ — адыг. Ащ къы­хэкIэу лъэшэу згъэлъэпIагъ. Апэ дэдэ къыдагъэкIыгъэхэм ащыщ. Тхылъыр синыбджэгъум ести, ксерокс езгъэшIыгъ, къыдэдгъэ­кIыжьынэу тыфай. Сянэ урысы­бзэкIэ еджэти, адыгабзэкIэ нарт къэбархэр тэ къытфиIотэжьыщтыгъ. Сятэ ишъэогъухэм къыраIощтыгъ: «А уисабыйхэм къызфяджэхэрэ тхылъым тэри тыфай». «Унагъом икIырэр лъа­къокIэ къэоштэжь» зэраIоу, дгъо­тыжьыгъэп. Апэрэ тхылъыр 1951-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. ЯтIонэрэр 1957-рэ илъэсым къыхаутыгъ, ари урысыбзэкIэ Къэбэртэе-Бэлъкъарым къыщыдагъэкIыгъ. Ахэм акIырыплъы­хэзэ осетинхэми, къэрэщэйхэми нарт къэбархэр къыхаутыгъэх.
1951-рэ илъэсым къыхаутыгъэ тхылъым тшIогъэшIэгъонэу теплъыгъ. Апэрэ нэкIубгъом «Нар­ты, кабардинский эпос» тет­хагъ. ИпчъагъэкIэ минипшI хъоу къы­дагъэкIыгъагъ. СССР-м ими­нистрэхэм я Совет щылажьэщтыгъэ полиграфическэ тедзэпIэ шъхьаIэу «Красный пролетарий» зыфиIорэр ары къыдэзыгъэкIыгъэр. Тхылъым сомэ 15 ыосагъэу аужырэ нэкIубгъом къитыджыкIыгъ.
— Сыухъумэгъэ пкъыгъохэм япроцент 20 ныIэп шъулъэгъу­рэр, — къыхигъэщыгъ Анзор, — сафэщынэти, уасэ зиIэ пкъы­гъохэр музей зэфэшъхьафхэм ястыгъэх. ЕтIани пкъыгъо ана­хьыжъэу сиIэхэм ащыщых хьазырхэр. Ахэр пхъэм хэшIыкIыгъэх, алъабжъэхэр тыжьынкIэ IушIыкIыгъэх, хэшIыкI фызиIэм зэу къыгурэIо, — Анзор хьа­зырхэр къытфещэи, тшIогъэшIэгъонэу тяплъы.
— Мы пкъыгъо хьалэмэтхэр сыдэущтэу къыпIэкIэхьагъэха? — сеупчIыгъ Анзор.
— Шы дэхэ мычъэр сыда зыщыщыр, джэуап къысэшъу­тыжьына?
— Дэхэ къодыеу пкIэ зимыIэр ары, — джэуап естыжьыгъ.
— Ары, бзылъфыгъэ шъхьа­хынэм ащ фэдэ раIо, — Анзор нэужым къыIуагъэм ышъхьэ къырехы, — етIани ащ фэдэ зэраIорэр бзылъфыгъэу сабый зыхэмыкIырэр ары. Сянэшхо илъэс 12-рэ унагъом исыгъэу сабый къыфэхъущтыгъэп, шIо­кIодыжьыщтыгъэх. «Мы шы дэхэ мычъэр сыуджэгъугъ», — гуащэм къыриIощтыгъ. Ащ емы­лъытыгъэу, сятэшхом ар шIу ылъэгъущтыгъ. ЕтIанэ сятэшыпхъу нахьыжъыр къыфэхъугъ, ятIуанэрэр къыфэхъугъ, сятэ къызэхъум, сятэшхом ятэ къыкIэупчIагъ «хэт къэхъугъэр?» ыIуи, «къорэлъф къыпфэхъугъ» заIом ицые бгырыпх зэшIуихи, «мыр уикъорэлъфыкIэ гъакIо» ыIуи, ритыгъэу къаIотэжьы. Ся­тэшхори заом хэкIодагъ. Илъэс 33 — 34-рэ сыныбжьэу, мы унэри сиIэу бгырыпхыр сятэ къыситыжьыгъ «уикъорэлъфыкIэ гъакIо» ыIозэ. Арышъ, къорэлъф нахьыжъэу сиIэ хъущтым сэри естыжьыщт.
Пкъыгъо зэфэшъхьафэу ихъар­­зынэщ хэлъхэм ыщэфыгъэхэри, къыратыгъэхэри ахэтых. Ижъы­рэ дзэкIолI ашъо джа­нэу иIэм сомэ миллион пчъагъэ къы­лъа­тыщтыгъ нахь мышIэми, ари­тыгъэп. «Ахъщэр кIодыжьыщт, ашъо джанэр тыдэ къисхы­жьы­щта етIанэ?! Ащ фэдэ тарихъ пкъыгъохэр ахъщэкIэ пхъо­жьыхэ хъущтэп», — ишъып­къэу къеIо Анзор.
Мысыр къырахыгъэ тыжьын ахъщэхэр, нэмыкI къэралхэм зэман блэкIыгъэхэм къащекIо­кIыщтыгъэхэр хъарзынэщым изы Iахьэу хэуцуагъэх. Джащ фэдэу бысымыр зэрыгушхорэ пкъы­гъохэм ащыщ апэрэ дунэе заом илъэхъан нэмыцхэм апэуцухэзэ «черкесский экспедиционный полк» зыфаIощтыгъэм хэтхэу зэогъэ черкесхэм французхэм къаратыгъэгъэ орденыр. Янэжъ заощтыгъэ фисгармониер унэ-­музеим ит пкъыгъохэм къахэщэу щыт.
— Я 19-рэ лIэшIэгъум ­ашIыгъ, джынэс макъэр къеты, — Анзор клавишэмэ атеIабэшъ, къаре­гъаIо. НэкIэпыджэ Замирэ зиу­шэты шIоигъоу музыкальнэ Iэмэ-­псымэм екIуалIэ, Анзор фэдэу, мэкъэ заулэ шIогъэшIэгъонэу къырегъэкIы.
Пхъэ уанэу къытигъэлъэгъугъэм фэдэу, Анзор пкъыгъо пэпчъ шIо­лъапI, зытеIэбэрэ, къыштэрэ пстэу­ми къэбар гъэшIэгъон апылъ.
— Мыщ фэдэ хьап-щыпхэр зыугъоирэ зэфэшIыгъэ обществэ зэфэшъхьафхэр тикъэралыгъо щызэхэщагъэх. Ахэм якъэгъэлъэ­гъонхэм сахэлажьэ. Апэ мэхьа­нэ есымытэу сыкIоти, сяплъыщтыгъ. Нэужым къызгурыIуагъ уилъэпкъ ыцIэ зэрэбгъэIун фаер.
— Чылэм пхырыкIырэ гъогум изы Iахь унэ тесшIыхьанэу къа­щысщэфынэу коим ипащэ сезэгъыгъ. Музей сшIынышъ, сипкъы­гъохэр ащ щызэзгъэфэщтых. БлэкIырэр къы­чIэхьанышъ, титарихъ зыщигъэгъозэн ылъэ­кIынэу. ЗекIохэри, еджапIэхэм ачIэсхэри къы­чIэхьанхэу, титарихъ нэIуасэ зыфашIынэу сыфай.
АдыгеимкIэ Нэгъуцу Аслъан, Болэкъо Аслъан яхьакIэщ-пщыпIэхэм тарихъ пкъыгъо гъэшIэгъонхэр зэращиухъумагъэхэр, Теуцожь Цыгъо имузееу Гъо­бэкъуае дэтым, ежь ашугым ыгъэпсэуалъэщтыгъэхэм анэмыкIэу, чылэм къыщаугъоижьыгъэ пкъыгъэ горэхэр зэрэчIэлъхэ-
ри, аужыпкъэм, АР-м и Лъэпкъ музей ащ фэдэ тарихъ шы­хьатхэмкIэ зэрэушъагъэр Анзор къы­фэсIотагъ.
— Непэ гъэзетэу шъузщылажьэхэрэм мэхьанэшхо зиIэ Iоф зэшIуахырэр. Къэрэщэе-­Черкесым шъукъэкIуагъ, шъолажьэ, тицIыфхэм заIушъогъакIэ. ЗэкIэмэ анахь мэхьанэ зиIэр — бзэр шъоухъумэ.
Анзор тигъусэу адыгэ шъэ­жъыехэр зышIырэ Адышэс Азэ­мат дэжь тызэдэкIонэу итхъу­хьагъ. А IэпэIасэри Хьабэз щэпсэу.
Тэу Замир.
Мыекъуап — Черкесск — Хьабэз.