Хэгъэгу зэошхом има­шIо, гъэрхэр зыщаIыгъыгъэхэ нэмыц лагерым итхьамыкIагъо къызэпызычыгъэ Хэшх Марие Иван ыпхъум щыIэныгъэм ­къиныбэмэ щарихьы­лIагъ. Арэу щытми, ахэм зыкъаригъэуфагъэп, зэкIэ ыщыIэн ылъэкIыгъ, къиным ыпсыхьагъ.

Украинэм и Полтавскэ хэку и Оболонянскэ район къыщы­хъугъэ пшъэшъэжъыем ащ фэ­дэу ищыIэныгъэ гъогу зэпы­фэ­ныр, заом ыпкъ къикIыкIэ апэ Германием, Австрием, Поль­шэм, етIанэ Читинскэ хэ­кум ащыIэнышъ, ахэм ауж Кав­казым ифэныр ышIэныя?! Ыныбжь хэкIотагъэу гъогу IонтIэ-щантIэу къыкIугъэм зырыплъэжькIэ, зыпарэми рыкIэгъожьырэп, фи­лософие хэлъэу, акъылышIоу зэкIэ къыIотэжьыщтыгъ. Арэу щытми, иныбжьыкIэгъу илъэс чыжьэхэм ащ къин бэдэдэ пэ­кIэкIыгъ. ИщыIэныгъэ ипычы­гъоу ныбжьи щымыгъупшэжьынэу ыгу къинагъэхэм ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу зэхишIэгъэ гугъэ­узым мызэу, мытIоу къыфырагъэгъэзэжьыгъ.
Мария Бондаренкэм илъэс пшIыкIуплIым ыныбжь нэсы­гъагъэп зэо машIом хэфагъэу ичIыпIэгъухэм ягъусэу Германием, етIанэ Австрием защэм. Ащ икъэлэ цIыкIоу нэмыцхэм чIыпIэу зэлъаубытыгъэхэм къа­ращырэ гъэрхэр зыщаIыгъы­щтыгъэхэ лагерыр зыдэтыгъэм ыцIэ егъашIэм ыгу икIыжьыщтэп. Граце зыщэIэр ары щыIэныгъэм къыхэфэрэ хъугъэ-шIагъэхэр зэригъэпшэнхэу зызэригъэшIэгъагъэр. Илъэситф нахьыбэ ымы­ныбжьэу янэ-ятэхэм ягъу­сэу шъофым щишIэщтыгъэ Iоф­шIэн къиныр фашистхэм хьазабэу зыхадзагъэм егъэпшагъэмэ, къызэрыкIо дэдэу зэрэщытыр къыгурыIуагъ, фигъэзэжьынэу лъэшэу фэягъ.
Ащыгъум шъхьафит хъужьыным игугъапIэ зэрэмэкIэ дэда­гъэр Марие ыгу къэкIыжьы­щтыгъ. Дунаим техъухьэрэр, ти­дзэхэр зыдэщыIэхэр, нэмыц­хэр зынэсыгъэхэр, гъэрэу аубы­тыгъэхэм арапэсыщтыр зыпа­рэми ышIэщтыгъэп. Къэнэжьыгъагъэр нахьышIум щыгугъынхэр, ащ шIошъхъуныгъэ фы­ряIэныр, щэIагъэ къызхагъэфэнышъ, хъущтым ежэнхэр ары.
ИлъэситIу тешIагъэу ежь фэ­дэу зинасып къыхьыгъэ нэбгырэ заулэ игъусэу Марие нэмыц унагъо горэм ифэгъагъ. Ащ ибысым баигъ, фабрикэу иIэм Iоф щаригъэшIэнэу пыутэу ахэр къыщэфыгъагъэх. Марие ащи къин макIэ щилъэгъугъэп, ау ар шъхьафитныгъэ цIыкIугъ, псаоу къэнэнэуи гугъапIэ къытыщтыгъ.
— Нэужым мызэу, мытIоу сыушэтыгъэ нэмыцхэр зэрэзэ­фэмыдэхэр, — къыIуатэщтыгъ Марие. — ЗэкIэри зы нэгухэу, цIыфыгъэ ямыIэу, жъалымэхэу слъытэщтыгъ. Концлагерым сы­къыздэкIыжьым Германием ис цIыф къызэрыкIохэм шIурэ, Iэ­пыIэгъу къысатымэ зэрашIои­гъомрэ анэмыкI сырихьылIэ­жьыгъэп. Шъыпкъэ, пыутэу къа­фыдэкIыгъэ IофшIакIокIэ къы­тэплъыщтыгъэх, ау агу къы­тэгъущтыгъ, тищыIэныгъэ нахь къызэрагъэпсынкIэщтым пы­лъыщтыгъэх.
ИлъэсиплIым Марие нэмыцыбзэр дэгъу дэдэу зэригъэ­шIэ­гъагъ. Ар нэужыми къы­шъхьэ­пэжьыгъ. Бэ ышъхьэ икIы­жьы­гъэр, ау хымэ хэгъэгум зыщыщыпсэугъэ уахътэр щымыгъу­пшэжьынэу ыгу къинэгъагъ. Гъогу кIыхьэу иунэ къызэ­рэкIожьыгъэри егъашIэм ыгу илъыщт. Концлагерьхэм адэ­сыгъэхэр къызагъэзэжьыми IофшIэным кIэуцожьыгъагъэх, ау джы ахэм нэмыцхэм зэха­къутэгъэ къалэхэмрэ къуаджэ­хэмрэ зэтырагъэуцожьыщтыгъэх.
Ипшъэшъэжъые ныбжьи ылъэ­гъужьыным щымыгугъыщтыгъэ янэу сымэджэ хьылъэм IаплI къырищэкIыжьи Марие Чита чыжьэм ежьэгъагъ. Мыщ щыIэу, 1947-рэ илъэсым, шапсыгъэ къуаджэу Хьаджыкъо икIыгъэу шIомыкI къызчIащырэ шахтэм Iоф щызышIэрэ Хэшх Лалыхъу нэIуасэ фэхъугъагъ. Бэ темы­шIэу ахэр къэзэрэщагъэх, ­илъэс заулэ хъугъэу шъхьэгъусэм ихэ­гъэгу цIыкIу, Шапсыгъэ къэ­кIожьыгъагъэх.
— Лалыхъу унагъо къызди­шIэным ыпэкIэ къин зэрэслъэгъущтыр, яхабзэхэр зэрэпхъа­шэхэр, къызэрыкIоу зэрэщымытхэр къызгуригъэIогъагъ, — ыгу къэкIыжьыщтыгъ Марие. — Лъэшэу цыхьэ фэсшIыщтыгъ, тызэгъусэмэ, къин пстэур къызэпытчышъущтэу слъытэщтыгъ, ащ фэшI семыхъырэхъышэжьэу сыкъезэгъыгъагъ.
Охътабэ темышIэу къызхэхьагъэхэм агурыIуагъ. Къуаджэм ищыIакIэ, адыгэхэм ядунэе­еплъыкIэ, яшэн-хабзэхэр къыгурыIонхэмкIэ лъэшэу зынаIэ къытет игуащэу КIыщхъан Iэпы­Iэгъу къыфэхъугъагъ.
Лалыхъурэ Мариерэ Хьа­джы­къо, етIанэ Пчэныякъо, нэ­ужым Ашапэ охътэ зэфэшъхьафхэм адэсыгъэх. IофшIэкIошхощты­гъэх, якъоджэгъухэм шъхьэкIэ­фэныгъэ къафыряIагъ. Ащ ялъфыгъэхэри фагъасэщтыгъэх. Сэлими, Галини, Надежди еджа­гъэх, унагъохэр ашIагъэх, лъфы­гъэхэр яIэх, ахэм къакIэхъухьагъэхэр адапIух.
— Тянэ-тятэхэм щыIэныгъэм къиныбэ къафихьыгъ, — еIо Сэлим. — Ахэм ялэгъухэм зэкIэми тхьамыкIэгъуабэ къызэпачыгъ, ау къиным къыуфэгъагъэхэп, ыпсыхьагъэх, гу пытэ яIэ хъугъагъэ.
— Тянэ щыIэныгъэ къин къыкIугъ, — еIо апхъоу Галинэ. — Ау тхьаусыхэу, иблэкIыгъэ тхьамыкIэгъуагъэу къыIоу зыпарэкIи зэхэтхыгъэп. Зэо ужми ащ илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ. Къэлэ фэтэр цIыкIум исышъущтыгъэп, ыгу зэгоутыщтыгъ, хатэм хэтынэу фэягъ, икъуаджэ ижьы къабзэ кIэхъопсыщтыгъ.
Лалыхъу дунаим зехыжьыгъэр бэшIагъэ, Марие зыщымыIэжьыр илъэс заулэ хъугъэ.
— Сыд хъугъэми, сынасыпышIу, — ыIогъагъ Марие тикорреспондент гущыIэгъу зыщыфэхъугъагъэ горэм. — ЩыIэныгъэ гъогу къин къызэпысчыгъ, ау сижъыгъо сэркIэ ­
анахь лъэ­пIэ сигупсэхэм къа­гъэпсын­кIэ.
НЫБЭ Анзор.
Сурэтыр: авторым ихъарзынэщ.