1991-рэ илъэсым къыщыублагъ фыжь-шхъонтIэ-плъыжь шъолъырэу зэхэт быракъыр Урысые Федерацием итамыгъэ шъхьаIэу щытыным фэгъэхьыгъэ унашъор къыздэкIыгъэр.

Арэу щытми, «триколорым» итарихъ илъэс шъищым ехъукIэ узэкIэIэбэжьмэ къыщежьэ. Я XVII-XVIII-рэ лIэшIэгъухэм язэблэкIыгъом, Петр I-м ятэу Алексей итетыгъо лъэхъаным, апэрэ дзэ къухьэу Урысыем ытIупщыгъэм ар тырагъэуцогъагъ. Нэужым ежь Петр I-м шъолъырхэм зэкIэлъыкIуакIэу яIэщтыр къыгъэнафи, сатыушI къухьэхэм зэкIэми атетынэу унашъом кIэтхэгъагъ.
Урысыем ибыракъ ащ ыужыми зытIо-зыщэ зэблахъугъ. Советскэ Союзым илъэхъан, илъэс 70-рэ ар зэрэщытэу плъыжьыгъэ. КъызэрэтIуагъэу, 1990-рэ илъэсхэм якъихьагъум къэралыгъом зэхъокIыныгъэу фэхъугъэхэм адакIоу фыжь-шхъонтIэ-плъыжь шъолъырхэр зиIэ быракъыр тамыгъэ шъхьаIэу аштэжьыгъ.
Быракъыр зэрэзэхэлъ шъохэм лъапсэу афэхъугъэр зэфэшъхьафэу зэтыраIотыкIы. ЗымкIэ фыжьыр — цIыфыгъэм, шъхьэихыгъэм, шхъуантIэр — шъыпкъа­гъэм, Iэдэбныгъэм, плъыжьыр — лIыблэнагъэм, гушхуагъэм, шIулъэгъум ятамыгъэх. ЯтIонэрэмкIэ Урысые къэралыгъор зэрэзэтеутыгъагъэм епхыгъ. Фыжьыр – Белая Русь, шхъуантIэр – Малая Русь ыкIи плъыжьыр – Великая Русь.
ШышъхьэIум и 22-р Урысыем и Къэ­ралыгъо быракъ и Мафэу хагъэунэфыкIынэу зэрэхъугъэми лъапсэ иI. 1991-рэ илъэсым иащ фэдэ мафэ СССР-м ошIэ-дэмышIэ IофхэмкIэ и Комитет, ГКЧП нахьыбэу зэрэтшIэрэр, къэралыгъор зэпыригъэзэнэу ыуж зехьэм ар къызэрэдэмыхъугъэм ишыхьатэу РСФСР-м и Апшъэрэ Совет зычIэт Унэм фыжь-шхъонтIэ-плъыжь шъолъырхэмкIэ зэхэлъ быракъыр тырагъэуцогъагъ, ар тамыгъэ шъхьаIэ зэрэхъужьырэм фэгъэ­хьыгъэ унашъори аштэгъагъ.
2000-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 25-м УФ-м и Президентэу Владимир Путиныр «Урысые Федерацием и Къэралыгъо быракъ» фэгъэхьыгъэ конституционнэ хэбзэгъэуцугъэу яшъомбгъуагъэкIи, якIыхьагъэкIи зэфэдиз хъурэ шъолъырищэу зэхэтэу, къопэзандэу гъэпсыгъэ шэкI пыпхъур хэгъэгум ибыракъынэу къызщиIорэм кIэтхагъ.
Илъэс къэс мы мафэр нахь игъэкIотыгъэу хагъэунэфыкIы, тамыгъэм итарихъ, имэхьанэ, уасэу иIэр къизыIотыкIырэ Iофтхьабзэхэр нахьыбэу шъолъыр­хэм ащызэхащэх. Ахэм яшIуагъэкIэ Хэгъэгум итамыгъэ шъхьаIэ нахьыбэу уасэ фашIы хъугъэ. Ащ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэу къэралыгъом исыр зэрепхы. Анахьэу къыхэгъэщыгъэн фаер Iофтхьабзэхэм ныбжьыкIэхэр бэу зэрахэлажьэхэрэр, тамыгъэм мэхьанэу иIэр нахь зэхашIыкI зэрэхъурэр ары.

— Укъызщыхъугъэ уихэгъэгу шIу олъэгъумэ ащ ибыракъ нэмыплъ фэпшIын плъэкIыщтэп. И Родинэ фэшъыпкъэу, шIу зылъэ­гъоу, фэгумэкIырэр ары мы тамыгъэр зыгъэлъапIэрэр. Сэ Урысыем сыкъихъухьагъ, нахь дэгъу щымыIэу сицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу сянэ-сятэхэм къызгурагъэIуагъ. Арышъ, сихэгъэгу ибыракъ сэгъэлъапIэ, — еIо илъэс 17 зыныбжь Суандэ.
НыбжьыкIэу гущыIэгъу тызыфэхъугъэ­хэм зэкI пIоми хъунэу ащ фэдэ джэ­уапхэр къытатыжьыгъэх. Урысыем и Къэралыгъо быракъ зэрэзэхэлъыр ымышIэу ахэм зыпари къахэкIыгъэп, шъолъырхэм язэкIэлъыкIуакIэкIэ хэукъуа­гъэр зырыз.
— Урысыем ибыракъ дахэу зэхэлъ. Шъолъыр зэфэшъхьафищыр мамырныгъэм, ошъогу къар­-
гъом, зыкIыныгъэм ятамыгъэхэм фэдэу къысщэхъу. Сихэгъэгу ибыракъ шIу зэрэслъэгъурэм ишыхьатэу илъэс пчъагъэ хъу­гъэшъ ащ имэфэкI мафэ симашинэ цIыкIоу шIыгъэу пысэлъэ, — ыIуагъ Мыекъуапэ щыпсэурэ илъэс 25-рэ зыныбжь Казбек.
— Быракъыр хэгъэгум ынап. Ащ нахьыбэу игугъу ашIы зэрэхъу­гъэр тэрэзэу сэлъытэ. Сыда пIомэ, тэ ащ имэхьанэ зэрэта­гъэшIагъэм, шIу зэрэтагъэ­лъэгъугъэм фэдэу къыткIэхъу­хьэхэрэми уасэ фашIыным фэщэгъэнхэ фае. КIэлэцIыкIухэм хэгъэгум итамыгъэ шъхьаIэ шIу ябгъэлъэгъуныр патриотизмагъэ ахэлъхьэгъэным фэIорышIэрэ Iофхэм ащыщ, — къы­Iуагъ Адыгэ къэралыгъо университетым истуденткэу Альбинэ.
ХэбзэшIу зэрэхъугъэу, Урысые Федерацием и Къэралыгъо быракъ и Мафэ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр шъолъырхэм зэкIэми ащыкIощтых. Зэпстэумэ афэдэу Адыгеими ар хигъэунэфыкIыщт. Ащ фэгъэхьыгъэ концертыр Лениным ыцIэ зыхьырэ Гупчэм щыкIощт.
ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтхэр: А. Гусев