ШышъхьэIум и 6-м Адыгеим и Лъэпкъ музей сурэт къэгъэлъэгъонэу «Тщыгъупшэрэп. Тырэгушхо» зыфиIорэр къыщызэIуахыгъ. Къэ­гъэлъэгъоным сурэт 30 хэхьагъ. Ар «дивизие IэлкIэ» зэджагъэхэм итарихъ фэгъэхьыгъ.

Адыгэ Республикэм иоб­щест­веннэ организациеу «Шыу Ха­сэр» Iофтхьабзэм кIэщакIо фэ­хъугъ. Адыгэ Хасэр, Адыгэ Республикэм лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхы­ныгъэхэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр ыкIи АР-м и Лъэпкъ музей ащ изэхэщэнкIэ IэпыIэгъу къыфэ­хъугъэх.
Граждан обществэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ Адыгэ Рес­публикэм игрант икъыдэхын Шыу Хасэм текIоныгъэр къыщыдихыгъ. Ащ ишIуагъэкIэ мы Iофтхьабзэр зэхащагъ.
2016-рэ илъэсым Къандор Руслъан къыдигъэкIыгъэ тхы­лъэу «Черкесский конный полк в Великой войне» зыфиIорэр зэхэщакIохэм Iэубы­тыпIэ афэ­хъугъ.
Адыгеим изаслуженнэ журналистэу ТIэшъу Светланэ Iоф­тхьабзэр къызэIуихыгъ. Адыгеим и Шыу Хасэ итхьаматэу Тхьапшъэкъо Альберт гущыIэ ритыгъ.

— ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итэп, зызэблихъузэ игъорыгъоу лъэкIуатэ, ау лъэпкъым итарихъ шIэжь, икультурнэ кIэн къэу­хъумэгъэнхэм мэхьанэшхо иI. АщкIэ Шыу Хасэм IофшIэнышхо егъэцакIэ. Зигъо Iофыгъоу ащ непэ зэшIуихыхэрэм ащыщ бзэр, культурэр, лъэпкъ тари­хъыр, шэн-­хабзэхэр агъэфедэхэу псэун­хэм ныбжьыкIэхэр къыфэщэгъэнхэр. А пстэуми щыIэныгъэм къыздихьырэ Iо­фыгъо пчъагъэ акIыгъу. Апэрэ ма­фэм къыщыублагъэу мы лъэныкъомкIэ Шыу Хасэм Iофы­шхо ышIагъ, джыри ыпэ илъыр макIэп. Джащ фэдэу кIэлэцIыкIухэм ыкIи ныбжьыкIэхэм яхэгъэгу шIу алъэгъоу пIугъэнхэр япшъэрылъ шъхьаI, — къ­ы­­Iуагъ Тхьапшъэкъо Альберт.
Проектым къыдыхэлъытэгъэ Iофтхьабзэу Шыу Хасэм ыгъэ­на­фэхэрэм къекIолIагъэхэр нэ­Iуасэ фишIыгъэх зэхахьэм изещакIоу ТIэшъу Светланэ.
— Непэрэ сурэт къэгъэлъэгъонэу «Тщыгъупшэрэп. Тырэгушхо..» зыфиIорэр проектым иапэрэ лъэбэкъу. 1914 — 1916-рэ илъэсхэм щыIэгъэ зэошхом илъэхъан зэхащэгъэгъэ дивизием ихъарзынэщ къыхэхыгъэ сурэтхэм ар афэгъэхьыгъ.
Кавказ дивизие Iэлым фэ­гъэхьыгъэ саугъэтэу Красно­гвардейскэ районым икъуаджэу Улапэ къыщызэIуахыгъэм дэжь кIэлэеджакIохэм апае «ЛIы­хъужъныгъэм исыхьат» рагъэ­кIокIыщт. «Патриотизмэм иурок» зыфиIорэр Мыекъуапэ икIэлэ­еджакIохэм афызэхащэщт. Iэнэ хъураеу «Боевое братство» зыцIэр республикэм икъэлэ шъхьаIэ щырагъэкIокIыщт. Iоф­тхьабзэр лъызыгъэкIотэщт «Шыу зекIом» Адыгеим, КъБР-м, КъЧР-м ыкIи Краснодар краим яшыу нэбгырэ 30 хэлэжьэщт. Ащ къыдыхэлъытагъэу зэхэщакIохэр ыкIи хэлажьэхэрэр къуаджэу Улапэ щыпсэухэрэм аIукIэщтых. Джащ фэдэу лъэпкъ джэгукIэхэу «Лъэпкъхэм языкIыныгъ» зыфиIорэм ифестиваль шэкIогъу мазэм рагъэкIокIыщт. «Адыгэ джэгукIэхэр» зыфиIорэмкIэ проектыр зэфашIыжьыщт, — къыIотагъ ТIэшъу Светланэ.
Сурэт къэгъэлъэгъоным изэ­хэщэн фэгъэзэгъэ Батмэн Мурат нэужым къэгущыIагъ.
— Мы проектым амал къы­титыгъ тызэзыпхырэ лъэны­къохэр къыхэдгъэщынхэу ыкIи ахэр мымакIэу тиIэу къычIэ­кIыгъ. Ащ дакIоу хъарзынэщхэм тащыIагъ, хьакIэщхэр къэткIухьагъэх. Непэ сурэтэу зэхэтыугъоя­гъэхэр тилъэпкъ итарихъ къы­хэнэщтых,— къыIуагъ Мурат.
Тарихъым къыхэхыгъэу
ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ дивизиер 1914 — 1918-рэ илъэс­хэм щыIэгъэ заом итарихъ къыхэнэжьыгъ. Адыгэмэ ямызакъоу, нэмыкI шыу полкхэу ащ хэтыгъэхэри пхъашэу зэуагъэх. Мы заор тарихъым инэкIуб­гъохэм егъашIи ахэкIокIэщтэп. Къэралыгъо 38-рэ ащ хэлэ­жьагъ, нэбгырэ миллиони 10 хэкIодагъ, миллион 20 фэдизмэ шъобжхэр атещагъэхэ хъугъэ.
1914-рэ илъэсым заор къызежьэм, пачъыхьэм идзэхэм ямызакъоу къэзэкъхэри пыим пэуцужьыгъагъэх. Джащ фэдэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэм ялIыкIохэм ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ подразделениехэр зэхащэгъа­гъэх. Ахэм ащыщыгъ «дивизие IэлкIэ» зэджагъэхэри. Черкес шы полкэу 1914-рэ илъэсым зэ­хащагъэри ащ хахьэщтыгъ.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэра­тхыжьырэмкIэ, полкым хэтыгъэ нэбгырэ 400-м щыщэу 200-р адыгагъ, нэбгыри 100 фэдизыр къэрэщаигъэх, черкесыгъэх ыкIи абазиныгъэх, адри 100-р абхъа­зыгъэх. Офицерхэм грузини, адыги, ермэли, урыси, къэзэкъи ахэтыгъ.
Шыухэмрэ офицерхэмрэ зэзыпхыщтыгъэхэр Пшызэ шъо­лъыр икъэзэкъхэм къахэкIы­гъэхэу дзэ къулыкъум опытышхо щызиIэхэр ары. Полкым хэтыгъэ къушъхьэчIэсхэм дзэ­кIолIкIэ яджэщтыгъэхэп, гуфа­кIохэр араIощтыгъ. Мы хъугъэ-­шIагъэр цIыфхэм ащымыгъупшэным фэшI АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм Апэрэ дунэе заом адыгэхэмрэ къэзэкъхэмрэ зэрэзэдэзэуагъэхэм ишIэжь Ма­фэу Iоныгъом и 5-р ыгъэнэфагъ, ащ фэгъэхьыгъэ хэбзэ­гъэуцугъэр 2014-рэ илъэсым ыштагъ.
Сурэт къэгъэлъэгъоныр Iоныгъом и 10-м нэс кIощт. ШIоигъоныгъэ зиIэ пстэури зэхэщакIохэм ащ рагъэблагъэх.
Лъэпшъыкъо Фатим.
Сурэтхэр авторым иех.