Кощхьэблэ районым итарихъ 1934-рэ илъэсым къыщежьэ. Административнэ гупчэу иIэр къуаджэу Кощхьабл.

Ар псыхъоу Лабэ исэмэгубгъу щыс. Районыр икIыхьагъэкIэ километрэ 74-рэ мэхъу. 2024-рэ илъэсым икъэгъэлъэгъонхэмкIэ, Кощхьэблэ районым зэкIэмкIи нэбгырэ 30153-рэ щэпсэу, ­лъэпкъ зэфэшъхьафхэу 54-рэ мэхъух: адыгэхэр, урысхэр, ермэлхэр къэндзалхэр, цыхьанхэр, нэмыкIхэри.
Районым къоджэ псэупIи 9 хэхьэ: Кощхьэблэ, Вольненскэ, Натырбые, Дмитриевскэ, Блащэпсынэ, Фэдз, Майскэ, Еджэркъое, Игнатьевскэ псэупIэхэр.

Тиреспубликэ къуаджэу итхэм ащыщэу Кощхьэблэ закъу Темыр-Кавказым имэшIоку гъогу зыпхырыкIырэр. Джащ фэдэу федеральнэ ыкIи республикэ мэхьанэ зиIэ автомобиль гъогухэр пхырэкIых. МыщкIэ къэпIон плъэкIыщт республикэмкIэ анахь зэтегъэпсыхьагъэхэм Кощхьэблэ районыр зэращыщыр. Кощхьаблэ иавтомобиль гъогухэм япроцент 95-м асфальт ателъ, ахэм район гупчэм итеплъэ къегъэдахэ.
Аужырэ илъэсхэм Кощхьэблэ районыр къапшIэу нахь кIэракIэ мэхъу. ЦIыфхэм якIуа­пIэ хъугъэ район гупчэ паркыр шэпхъэшIухэм адиштэу зэтырагъэпсыхьагъ, гъэцэкIэжьыны­шхохэр гупчэм щырагъэкIокIыгъэх. Фонтан зыдэт зыгъэпсэфыпIэр агъэпсыгъ, тIысыпIэхэр, остыгъэ зыпылъэгъэ пкъэухэр дагъэуцуагъэх, плиткэкIэ ­апкIагъ, къэгъагъэхэр, чъыгхэр щагъэтIысхьагъэх. Джащ фэдэу машинэ уцупIэхэр агъэпсыгъэх, гъогу тамыгъэхэр агъэкIэжьыгъэх.

Непэ Кощхьэблэ районыр мэкъу-мэщымкIэ пэрытныгъэ зыIыгъхэм ащыщ, ащ зищытхъу языгъэIогъэ лэжьакIохэр мымакIэу дэсых. ЗэкIэмкIи районым лэжьыгъэшIэпIэ гектар мин 36-рэ илъ. Мэкъумэщ-фермер хъызмэтшIэпIэ 300-м ехъоу щылажьэхэрэм илъэс къэс узыгъэгушхон къэгъэлъэгъон дэ­гъухэр яIэх. Ахэм ащыщыбэм IэпэIэсэныгъэшхо аIэкIэлъ хъугъэ. Былымхъуным, къыдэгъэ­кIыжьыным, нэмыкI лъэныкъо­хэмкIи Кощхьэблэ районыр ре­нэу анахь пэрытхэм ащыщ. ИзэтегъэпсыхьанкIи, хэхъоныгъэу ышIыхэрэмкIи республикэм инэмыкI районхэм къахэщы.
Районым ибюджет къэкIуапIэхэм ащыщых чIыдагъэмрэ гъэстыныпхъэ шхъуантIэмрэ къычIэщыгъэнхэмкIэ ООО-у «Южгазэнерджи» зыфиIорэм икъутамэу Кощхьаблэ щагъэпсыгъэр ыкIи пшъэдэкIыжьэу ыхьырэмкIэ гъунэпкъэ гъэнэфагъэ зиIэ обществэу «Мамрыкъор». Районым исоциальнэ-экономикэ зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ мы предприятиехэм яшIогъэшхо къэкIо. Джащ фэдэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ сатыушIыпIэ 260-м ехъу ит.
Лъэпкъ проектхэм къазэрэщыдэлъытагъэу, былымхъуным, гъэсэныгъэм, медицинэм ти­республикэ хэхъоныгъэхэр ща­шIых. Къоджэ псэупIэхэм со­циальнэ лъэныкъомкIэ зэхъо­кIыныгъэхэр афэхъунымкIи мы проектхэм яшIогъэшхо къэкIо. Гурыт еджапIэу 13, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэу 13 ыкIи шIэныгъэ тедзэ зыщызэрагъэгъотырэ уч­реждениитIу районым итых. Илъэс зэкIэлъыкIохэм мыхэм гъэцэкIэжьын дэгъухэр арашIы­лIагъэх.
ЦIыф лэжьакIохэу, IэпэIасэхэу, гъэсагъэхэу районым къи­кIыгъэхэм хэкуми, республикэми щытхъур къафахьыгъ. Гъэсэныгъэм, культурэм, общест­веннэ-политикэ щыIакIэм, нэмыкI лъэныкъо зэфэшъхьаф­хэми гъэхъагъэу ащашIыгъэхэмкIэ ацIэ дахэкIэ рарагъэIуагъ. Ахэм ащыщых Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Къош Алый, адыгэ литературэм лъапсэ щызыдзыгъэ адыгэ тхэкIошхоу КIэрэ-
щэ Тембот, Темыр Кавказым ипщы­нэо IэпэIэсагъэу Хьа­гъэудж Мыхьамэт, Адыгеим иапэрэ Президентэу Джарымэ Аслъан, филологие шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу КIэрэщэ Зайнаб, Кощхьэблэ районым ыцIэ лъагэу зыIэтыгъэ, дахэкIэ рязыгъэIогъэ композитор цIэрыIоу Тхьабысымэ Умар, композиторхэу Тыкъо Къэплъан, Ан­дзэрэкъо Чеславрэ Вячеславрэ, УФ-м изаслуженнэ врачэу Болэкъо Махьмуд, атлетикэ онтэгъумкIэ апэрэ адыгэ олимпийскэ чемпионэу Чыржьын Мухьарбый, самбэмкIэ дунаим гъогогъу 11-рэ ичемпионэу Хьа­санэкъо Мурат, нэмыкIхэри.
Кощхьэблэ районым
ичIыпIэ хьалэмэтхэр
Узэрыгушхонэу ыкIи къэбгъэ­лъэгъонэу районым чIыпIэ дахэу иIэр макIэп. Ахэм зэкIэми тарихъ мэхьанэшхо яI, блэкIыгъэ лIэшIэгъум ишъэфхэр зыдаIыгъых, «хьалэмэтых» зыфаIохэрэм афэдэх. Мыщ фэдэ чIыпIэ гъэшIэгъонхэр тыди щыIэх, ау ахэм икъоу гу алъыт­тэрэп, якъэбар зыщыдгъэгъуа­зэрэп. Мыщ фэдэ чIыпIэ хьа­лэмэтэу Кощхьэблэ районым итхэм ягугъу къэтшIын.

Саугъэтэу
«Адыгэ шыу»
Къуаджэу Кощхьаблэ ита­мыгъэ шъхьаIэхэм ащыщ мы саугъэтыр. Автомобиль гъогоу «Ер­мэлхьабл — Мыекъуап» зыфиIоу, Курганинскэ укъикIэу къуаджэм укъызыдахьэкIэ, Блащэпсынэ щыщ скульп­торэу Щыкъ Рэмэзанэ ышIыгъэ монументэу «Шыу закъу» зыфиIорэр щыт. Саугъэт иныр скульптурэу гъэ­псыгъэ, стелэм дэжь шыоу зыIэ Iэтыгъэу гъомылапхъэр зыIы­гъым адыгэ бзылъфыгъэр къы­шъхьащыт. Ащ къегъэлъагъо кощхьаблэхэм хьакIэр зэрякIасэр ыкIи зэрэрагъэблагъэхэрэр. Илъэс 20-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Адыгеим ыкIи Къэбэртэе-Бэлъкъар Респуб­ликэм яапэрэ Президентыгъэ-
хэу Джарымэ Аслъанрэ КIокIо Валерэрэ саугъэтыр мэфэкI шIыкIэм тетэу къызэIуахыгъ.

Мэщытыр
Псэолъэ дахэу Кощхьаблэ игупчэ щагъэпсыгъэ мэщытыр зэбгъэпшэн щыIэп. Архитектурнэ псэолъэ анахь дахэу шъо­лъырым итхэм мыр ащыщ. 2022-рэ илъэсым гупыкI зиIэ Хьэвсэкъо Анзор имылъкукIэ, джащ фэдэу Адыгэ Республикэм ыкIи Пшызэ шъолъыр ащыпсэурэ быслъымэнхэм я ДиндэлэжьапIэ иIэпыIэгъукIэ къоджэ гупчэм мэщытыр къыщашIыгъ. Псэуа­лъэм квадратнэ метрэ 800 фэдиз къызэлъеубыты, ащ метрэ 30 илъэгагъ, IэзэнэджэпIитIу хэт, нэбгырэ 1000 фэдиз чIэфэ. Казань ыкIи Чэчэным ямэщыт дахэхэм яхьыщырэу, ямышIыкIаеу гъэпсыгъэ. Кощхьаблэ хьакIэу къакIохэрэр апэ мэщытым еблагъэх, идэхагъэ зэрагъэлъэгъу. ЦIыфхэр мыщ бэу къэкIох, ислъам диным ишап­хъэхэм ащагъэгъуазэх, КъурIаным фырагъаджэх, къэзэрэщэ­хэрэм янэчыхьэ щатхы, урокхэр, лекциехэр афызэхащэх.

ЧIыопсым
исаугъэт
ПсэупIэу Натырбые иурамэу Краснэм чъыгаеу тетым илъэс 200-м ехъу ыныбжьэу къалъытэ. Ащ метрэ 25-рэ илъэгагъ, чъы­гыпкъым метрэ 1,38-рэ ишъомбгъуагъ. 2019-рэ илъэсым мэкъуогъум и 27-м Натырбые дэт чъыгаер Урысыем бэ зыныбжь чъыгыжъэу итхэм я Лъэпкъ реестрэ хагъэхьагъ. Тхыдэм къызэриIорэмкIэ, псэупIэр джыри амыгъэпсызэ чъыгаер агъэ­тIысхьагъэу ары. ЫпэкIэ псэу­пIэр зытет чIыпIэр пщэу На­тырбеим иягъэу къаIо. Кавказ заом илъэхъан чъыгаем дэжь дзэкIолIхэм ыкIи офицерхэм зыщагъэпсэфыщтыгъ. Нэужым, 1880-рэ илъэсым, хабзэм чIыгу къарити, заом хэлэжьэгъэ дзэ­кIолIхэм псэупIэу Натырбей агъэпсыгъ. Ащ ычIыпIэ ежь пщым чIыгу десятинэ мин 20-р къалэу Кропоткин дэжь къы­щыратыгъ. Ащ ыуж псэупIэм Натырбово фаусыжьыгъ. Зэрэ­хъурэмкIэ, псэупIэм нахьи чъы­гаер нахьыжъ ыкIи бэ ащ къырыкIуагъэр. Шъолъыр мэхьанэ зиIэ автомобиль гъогум пэгъу­нэгъоу чъыгаер щыт, ащ къы­хэкIэу мы урамым рыкIохэрэм ащ гу лъамытэн алъэкIырэп. ЛIэшIэгъу пчъагъэм къыкIоцI Натырбые щыпсэухэрэм ята­мыгъэу мы чъыгыр щыт.

Блащэпсынэ псынэ цIыкIур
Тарихъ мэхьанэ зиIэ чIыо­псым исаугъэтхэм ащыщ Блащэпсынэ дэт псынэ цIыкIур. Тхыдэм къызэриIорэмкIэ, я ХIХ-рэ лIэшIэгъум Кавказ заом илъэхъан Къэбэртае щыщ чылэгъо заулэмэ зыкъызэкIакъуи, псыхъоу Фэдз иIэгъо-блэгъухэм адэжь псэупIэкIэ къэкIуагъэх. Ахэм ащыщхэр псыхъоу Щэ­хъураджэ къызэпачи, псынэ­кIэ­чъым ипэчIынатIэу, хьаблэ-хьаблэу тIысыгъэх. Нэужым, 1868-рэ илъэсхэм, къуаджэу Блащэпсынэ ылъапсэ ыдзыгъ, ащ итарихъи мыщ къыщежьэ. На­хьыжъхэм къызэраIотэжьы­рэмкIэ, къуаджэр къызыте­кIыгъэу алъытэрэр мы чIыпIэм къыщыкIырэ чъыг лъэпкъэу блащэмрэ ащ дэжь къыкIэчъырэ псынэкIэчъымрэ ары. Мы гущыIитIур зызэпыбгъэуцокIэ, непэ къуаджэм ыцIэу Блащэпсынэ гъэпсыгъэ мэхъу. Ащ къыщегъэжьагъэу мы чIыпIэм къоджэдэсхэм мэхьанэшхо ратызэ къырэкIох. Блащэпсынэ псынэ цIыкIум икъэбар чыжьэу Iугъэ.
Хабзэ зэрэхъугъэу, къуаджэм хьакIэ горэ къэкIуагъэмэ, апэ зыдащэрэр псынэ цIыкIур ары. Джащ фэдэу чылэм зы мэфэкIи, хъяри щыкIорэп мы чIыпIэм къэмыкIохэу, гушIогъо IофкIэ ащ зэхимыщэхэу. КIалэм къызищэкIэ, мы чIыпэм къакIохэшъ, псынэкIэчъым къичъырэ псы къабзэм рагъашъо, псым фэдэу инасып къабзэу, чылэм лъэпсэ пытэ щидзынэу Тхьэм щыфелъэIух.

Сетэхэм
яIуашъхьэхэр
Еджэркъуае икъоджэ гъунэ къыблэ-къокIыпIэм гъэзагъэу Iуашъхьэхэр тетых. Мы чIыпIэр тхьалъэIупIэу алъытэ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, Лабэ исэмэгубгъу щысыгъэ нартхэм ялъэ­хъан къыщыублагъэу Iуашъхьэхэр щыIэх. Нартхэм Сетэ зэшхэр ахэтыгъэх: БэтIал, Иб­рахьим ыкIи Хьалил. Зэшхэр шIу алъэгъущтыгъэх, шъхьэкIафэ афашIыщтыгъ, сыда пIомэ ахэр гъукIэ Iэзагъэх, лIыбланэу щытыгъэх. Зэшхэм ашыпхъу закъоу ДэнэкIокI лъэшэу къагъэгъунэщтыгъ. Ашыпхъу шIу зэралъэгъурэр къыраIотыкIэу ды­шъэм хэшIыкIыгъэ щэрэхъитIу зычIэт ку (колесницэ) фа­шIыгъагъ. Зэгорэм иныжъхэр адыгэхэм ячIыгу къытебэнагъэх ДэнэкIокI атыгъу ашIоигъоу. Сетэ зэшхэр япащэхэу дзэ­кIолIхэр къэзэрэугъоихи, пыим пэуцужьыгъэх, арэу щытми, зэшищыр мы чIыпIэм щыфэ­хыгъэх. ДэнэкIокI ар зызэхехым, ежьыри пыим пэуцужьынэу зэуапIэм Iухьагъ. ДзэкIолIмэ ар япащэу иныжъмэ атекIуагъэх, ау ежьым шъобжэу тещагъэхэм къахэкIэу идунай ыхъожьыгъ. ШIункI хъугъэу ятIонэрэ мафэм Сетэ зэш-зэшыпхъур агъэтIы­лъыжьыгъэх. ДэнэкIокI ышхэм фашIыгъэ щэрэхъитIу зычIэт кузэкIэтым щагъэтIылъыжьыгъ. Джары IошъхьиплIыр къызытекIыгъэу къаIорэр. Пыйхэм япащэ бзылъфыгъэм зэрезэуагъэр къызешIэм, шъхьакIо щыхъуи, зиукIыжьыгъ. Ащ ыуж пыйхэр зэкIэкIожьыгъэх.

Зыфэдэ щымыIэ ботаническэ
чъыгхатэр
Хъупэ Руслъан иунэе ботаническэ чъыгхатэу къэкIыхэрэр зыдэтыр зыфэдэ щымыIэ чIыпIэ дахэу Кощхьаблэ къыдэуцуа­гъэхэм ащыщ. Мы мафэм ехъу­лIэу хвое чъыг лъэпкъ 850-рэ, тикъэралыгъокIэ зыми имыIэу лотос лъэпкъ 500-м ехъу, чIыгум къыщыкIырэ кактусхэр, магнолиер, бамбукыр ыкIи нэмыкI бэдэдэ зэрэдунаеу къарищызэ къыгъэкIыгъэх. УрысыемкIэ мы къэкIыхэрэм ащыщхэр зы­рызых. Ащ нэмыкIэу ежь ыIэкIэ къыгъэкIыгъэхэри иIэх. Руслъан ичъыгхатэ икъэбар ти­республикэ имызакъоу, тыди щызэлъашIагъ. Урысыем ишъо­лъыр зэфэшъхьафхэу Челябинскэ, Липецкэ, Новосибирскэ, Екатеринбург, Москва, Санкт-­Петербург купхэр къарэкIых, ахэм Руслъан лекцие къафеджэ, мастер-классхэр афызэхещэ.

НэкIубгъохэр зыгъэхьазырыгъэр
КIарэ Фатим.