Дыгъу Мирач хэкум къызигъэзэжьыгъэр илъэс 33-рэ мыгъэ хъугъэ. Ащ щыпсэуныр, унагъо щишIэныр шIои­гъоныгъэ пытэу иныбжьыкIэгъум хихыгъагъ. ЫкIи ар къы­дэхъугъ. Къушъхьэм кIоныр икIэсагъ, иаужырэ гъогу Ошъутенэ фэгъэзэгъагъ, ау дэкIоенэу игъо ифагъэп. Бэдзэогъум и 20-м Мирач идунай ыхъожьыгъ…

Лъэпэлъагэу, зыпкъ итэу, шэн гъэтIылъыгъэр къыхэщэу Мирач сыдигъо уIукIагъэми, уакъыхигъэщэу сэлам къыуи­хыщтыгъэ. Рэхьатныгъэ горэ къыбгъо­дэкIыщтыгъ. Иунэ пчъагъэрэ теблэгъэнэу хъугъэ. Телевидением ипроектхэр дгъэ­цакIэхэ зэхъум, джэныкъо зэрыт унэхэм талъыхъущтыгъ. Дыгъухэм яхьакIэщ тищыкIагъэм фэдэу къычIэкIи, щытетхынэу Мирач Iизын къытитыгъ. Джэныкъом машIо къыщишIи, тищыкIэгъэ пычыгъор ащ щытетхыгъагъ. КъызэрэддеIагъэмкIэ тыфэрэзагъ. Бэ къымыIоу, ау ылъэкIыщтымкIэ къыбдеIэнэу зэрэщытыр ащыгъум Мирач етлъэгъулIагъ. Ишъхьэгъусэу Эрсини ащ зыкIи ыуж къинэщтыгъэп. Къытхэхьажьыгъэ ти­лъэп­къэгъухэм афэтшIыгъэ къэтыныбэхэм ахэлэжьагъ. Эрсин телефонкIэ уфытеогъахэмэ, «хьаIу» къыIощтыгъэп. Джащ фэдэу унагъом лъытэныгъэ, уасэ фэтшIэу, хэкум щыщ шъыпкъэ хъужьыгъэх.
Мирач мэзаем и 4-м, 1959-рэ илъэсым Тыркуем, Самсун къыщыхъугъ. Янэ-ятэхэр Самсун пэблэгъэ къуаджэу Сыралым щыщых, алъапсэхэмкIэ убыхых. Гурыт еджапIэр къызеухым, Чорум автомобильнэ училищым щеджагъ, гурыт сэнэхьат гъэсэныгъэ зэригъэгъотыгъ. ИлъэситIурэ дзэм къулыкъу щихьыгъ. Нэужым Анкара щылэжьагъ ыкIи щы­псэугъ. Темыр Кавказ Культурэ Хасэм изещэкIо куп хэтэу Iоф ышIагъ.
1991-рэ илъэсым Дыгъу Мирач хэкум къыгъэзэжьыныр къыдэхъугъ. А илъэс дэдэм Цурмыт Эрсинрэ ежьыррэ къэзэ­рэщагъэх, унэгъо дахэ зэдашIагъ, пхъурэ къорэ (Псынэфрэ Осэпсырэ) зэдапIугъ. Псынэф унагъо ихьагъэу сабыищ епIу.
КъызыкIожьыгъэм щегъэжьагъэу къу­шъхьэ зекIоныр Мирач лъэшэу икIэсагъ. Ошъутенэ дэкIоеныр шэн-хабзэ фэхъугъагъ. Мызыгъэгум Тыркуем къикIырэ тилъэпкъэгъу куп, ишъэогъухэр ахэтэу, дищэенэу щытыгъ. ЛъэсрыкIо гъогум техьагъэхэу идунай ыхъожьыгъ.

Тэу Замир.
Мирач зышIэщтыгъэу зэрэщымы­Iэжьым икъэбар зэхэзыхыгъэ пстэуми гухэкI дэдэ къащыхъугъ. Ахэм ягукъэкIыжьхэу къытIэкIэхьагъэхэм ащыщхэр къыхэтэутых.
Пшъакокъо Ахьмэд:
— СшIошъ хъугъэп бэрэ, къэбарыр пцIэу къычIэкIыжьынэу Тхьэм селъэIущтыгъ, ау Кавказым щыIэ синыбджэ­гъухэм сызадэгущыIэм, ар къагъэшъыпкъэжьыгъ. ТызэныбжьыкIэми синыбджэгъушIугъэу, Кавказым ыпсэкIэ фэща­гъэу, цIыф дышъэу щытыгъэ Дыгъу Мирач илъэсыбэ хъугъэ хэкум зигъэзэжьыгъэр. Кавказ къушъхьэхэу ыгу пымыкIыщтыгъэхэм, зекIо зыдакIощтыгъэхэм ыпсэ ащитыгъ. Зы мафэ ыпэу тызэфэтхэгъагъ. Тятэжъхэм агъэтIысхьэгъэгъэ къужъ чъыгышхохэм джыри къызэрапыкIэрэр къысфитхыгъагъ. ЛIэныгъэр — гухэкIышху, ар етIани зэо-запсэ зыхъукIэ, хэкIыпIэнчъэу укъэнэ. Тхьэм се­лъэIу ыпсэ ыгъэшIонэу, ибын-унагъо, игупсэхэм щэчыгъошIу афэхъунэу. Уилъагъохэр хэрэмыкIуакI, сикъошышIу.
Шэуджэн Iумит:
— Я 80-рэ илъэсхэм якIэухыр, я 90-рэ илъэсхэм якъежьапIэр ары анахьыбэу Дыгъу Мирач ыцIэ зызэхэсхыщтыгъэр. IофшIакIэм фэIазэу, ышIэрэм хэшIыкI фыриIэу, зэпстэуми алъыIэсы­шъоу щытыгъ. Ыгу къушъхьэм фэдагъ. Къушъхьэ цIыф Черкес шъыпкъагъ. Тэри ащ тыфэдэным тыкIэхъопсыщтыгъ. МакIэу гущыIэу, бэ зэшIуихэу щытыгъ, ышIэрэр ыгъэцакIэщтыгъ. ИгущыIэхэр псыхьагъэу къабзэщтыгъэх. Игъо къы­зэсым, хьылъэм кIэуцуи, апэу гъогум техьагъэр Дыгъу Мирач арыгъэ. Сыд хъугъэми, зыкъыримыгъэуфэу Хэкужъым зыхигъэнагъ. Хэтырэ адыги «хэкум гъэзэжьыгъэн» гупшысэу иIэм щэч зэ­рэ­хэмылъыр агурызгъэlуагъэри щысэу афэхъугъэри Мирач ары. Ишъхьэгъусэу, игъогогъоу Эрсинрэ ежьыррэ ящыlэныгъэ хэкум щызэдагъэпсыгъ. Нэбгырипшl пчьагъэмэ щысэ афэхъугъэх, агъэгу­шхуагъэх, хэкум зыгъэзэжьыгъэ­хэм къо­тэгъу афэхъугъэх, хэкум хэгъо­зэнхэр афагъэпсынкlагъ.
Хэкум икъушъхьэхэр, имэзхэр, ипсы­хъохэр, икъушъхьэ сыдж сэфыхэр ыкlи икъужъ чъыгхэр хэхэс адыгэхэм Дыгъу Мирач аригъэшlэжьыгъ, гъогу чыжьэхэр зэрипхыжьыгъэх пlоми ухэукъощтэп. Уахътэмрэ чlыопсымрэ ныбджэгъуныгъэу афыриlэр псэ шlулъэгъоу къыздырихьакlыгъ. Дыгъу Мирач фэдэ тыхъуным тыкlэхъопсыгъ. Джыри ямышlыкlэу гъэшlэгъонхэр ышlэщтыгъэх. Илъэс пчъагъэхэм, хабзэ фэхъугъэу, къушъхьэ зекlоным фэщэгъагъ. Мыгъэ цlыфыбэ къырищэлlэнэу ары зыуж итыгъэр. Фыщт зэрэдэкlоещтым тшlогъэшlэгъонэу тежэщтыгъ, тыкъылъыплъэщтыгъ.
Ау гукъэошху, Дыгъу Мирач зэо-запсэу ищыlэныгъэ зэпыугъ, тыкъыбгынагъ. Лъэпкъыпсэр зыфэхыкlэ, адыгэхэм «иш епсыхыжьыгъ» аlо. Мирач мы гущыlэжъыр епэсыгъэ шъыпкъэу щытыгъ, Ошъутенэ къушъхьэм щепсыхыжьыгъ. Дыгъу къушъхьэм lукlэжьыгъ.
Уятэжъ пlашъэхэм апашъхьэ пшъхьэ Iэтыгъэу, унэгу къабзэу уихьажьыгъ, Дыгъу Мирач.
Тхьэшхом уигъэшlонэу сыкъыпфелъэlу, сшынахьыжъ кlас.
Сюзер Сэтэнай:
— Зэкlэхэми тызэридзэу къэбар гухэкl Мыекъуапэ къикlыгъ. Ткъош шlагъоу Дыгъу Мирач ыгу къэуцугъ, ищыlэныгъэ ыухыгъ. Бэмышlэу иунагъорэ ежьыррэ афэгъэхьыгъэу гъэзэтэу «Жьы­нэпсым» къыхиутыгъагъэр сыгу къэкlы­жьыгъ.
2014-рэ илъэс, бзылъфыгъэ нэбгыри 8 тыхъоу Стамбул тыщызэlукlэнышъ, Адыгеим мэфи 10-рэ тыщыlэнэу тыкlонэу итхъухьагъ. Мирач ишъхьэгъусэу Эрсинрэ икlалэрэ Стамбул щыlэхэу къы­чlэкlыгъ, кlалэм Мыекъуапэ ыгу къэкlыгъэу фэмыIэсэжь зэхъум, Эрсин телефонкlэ къыддэгущыlагъ, икlалэ зыдэт­щэ­жьынэу, а зы къухьэлъатэмкIэ Адыге­им тыкIонэу тшIыгъэ. Краснодар чэщым тыкъэсыгъ, Мыекъуапэ тызыщэгъэ ма­шынэр апэ Мирач иунэ lухьагъ, шъэо­жъыер икlыжьыгъ. Мирач ишъыпкъэу унэм тыригъэблэгъагъ, ау тыпшъыгъагъ, хьакlэщым тыкlожьынэу тыфэягъэти, хьалыжъо стырхэр илъэу Iалъмэкъышхо къытфыдихыгъ, ар ныбжьи тщыгъупшэщтэп. Етlани пчыхьашъхьэ горэм тыригъэблэгъагъ, ишъхьэгъусэ исыгъэп нахь мышlэми, ипшъэшъэ зэкlужьэу Псынэф игъусэу lэнэ зэгъэпэшыгъэ къытфа­шIыгъ, музеим фэдэу зэlухыгъэ унэ цlыкlур къытигъэплъыхьагъ, нэужым ихьакlэщ итыгъэ адыгэ lанэм ясурэтэу тетыгъэхэм таригъэплъыгъ, чэщ кlахэ охъуфэкlэ тихьэкlагъ. Ащ ыужырэ мафэхэм, Домбай тыкъызикlыжьыми, яшхапIэ тыщи­хьэкlагъ. Тэ тимызакъоу, Мыекъуапэ кlохэрэм ащ фэдэу зэрафыщытым ­игугъу къытфашlыгъ.
Ти Мирач, уищыгъу-пlастэу къытпэбгъохыгъэр псапэу бэгъуагъэу Тхьэм уегъэгъотыжь, джэнэтыр унапlэу пфешl, уишъхьэгъусэ кlасэу Эрсини уилъфы­гъэхэми щэчыгъошlу Тхьэм афешl.
Мэфэуд Феридун:
— Икъушъхьэхэм ыпсэ ахэтlагъэу, шъыпкъэм дэмыхэу, хэку гъэзэжьыным ищысэу щытыгъэ лlыр псэхыгъэ. Я 90-рэ илъэсхэм икъушъхьэхэм, илъэпкъ апэ­lапчъэу лъэпкъым ишlуагъэ зэрэримыгъэкIышъущтыр къызыгурэlом, ихэку гупсэу Адыгеим ыгъэзэжьыгъ. Ащ щы­псэунэу зырегъажьэм, СССР-р джыри зэхэзыжьыгъагъэп, зызфэбгъэзэни щы­мыlэу, хэкум бгъэзэжьыным ишlошъхъу­ныгъэ щынагъоу хэлъхэми къамыгъэуцоу игухэлъ ыгъэцэкIагъ. Тызэгъусэу Хэсашъхьэм сызэрэдыхэтыгъэм сшъхьэ инэу рысlэтэу, синыбжьыкlэгъум шы­нахьыжъэу къызготыгъэ цlыф къабзэу Дыгъу Мирач икъушъхьэхэу ыпсэ зыхэтIэгъагъэхэм ыгу къащыуцугъ, ыпсэ ащитыгъ.
Уишlэжь агъэлъапlэзэ, уицlыф гъэпсыкlэ ащыгъупшэнэп. Зэкlэ нарт лlыжъ жэкlэфхэр ошъогум къыщыппэгъокlыных. Уикъушъхьэхэр, уипсыхъохэр уигъо­гогъунхэу тыкъыпфэлъаlо.
Сурэтхэр: Дыгъухэм яунэгъо хъарзынэщ.