Зихэкужъ къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэ ипэгъокIэу къэралыгъо программэу «Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм арысхэр ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Адыгэ Республикэм къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу ятыгъэныр» зыфиIорэм игъэцэкIэн зэрэлъыкIуатэрэм тыщигъэгъозагъ АР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхыныгъэхэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет итхьаматэу Шъхьэлэхъо Аскэр.

Ащ къызэриIуагъэмкIэ, «Къэралыгъо программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм социальнэ ыкIи псэупIэ IэпыIэгъу афэхъугъэныр» зыфиIорэм хахьэу Iофтхьабзэхэр афызэхащэх. 2024-рэ илъэсым программэм къыхиубытэу къэ­зыгъэзэжьыхэрэр щыIэныгъэм хэгъэгъо­зэжьыгъэнхэмкIэ Гупчэу Адыгеим щыIэр ягъусэу тилъэпкъэгъухэм социальнэ IэпыIэгъу ятыгъэным епхыгъэ IофшIэныр лъагъэкIуатэ. Кощыным епхыгъэ Iофыгъохэр зэкIэмэ анахь къиных. Миграционнэ статус яIэ хъунымкIэ къэзыгъэзэжьыхэрэм зэрафэлъэкIэу IэпыIэгъу афэхъух. Ахэр щыIэныгъэм хэзыгъэгъо­зэжьыхэрэ Гупчэр, арапыбзэмкIэ зэдзэ­кIакIохэр, федеральнэ миграционнэ хэбзэгъэуцугъэхэр дэгъоу зэзыгъэшIэгъэ тилъэпкъэгъухэр зэгъусэхэу мы IофшIэным дэлажьэх. Хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ АР-м и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ икомиссие квотэ тынымкIэ IофшIэнышхо зэшIуехы. ЧIыпIэу зыщыпсэухэрэм аратхэнхэм Iофыгъуабэ къыпэкIы.
Республикэ Адыгэ Хасэр, Мыекъопэ къэлэ общественнэ организациеу «Къэзыгъэзэжьыхэрэр щыIэныгъэм хэгъэгъо­зэжьыгъэнхэмкIэ Унэр», нахь пасэу къэкIожьыгъэ яIахьылхэр Шам къикIы­жьыхэрэм лъэшэу IэпыIэгъу афэхъух. Унэхэр зыщэфыхэрэм япчъагъи хэхъо. Ахэр зыщыпсэухэрэм адэтхэгъэнхэм епхыгъэ Iофыгъохэр ащкIэ зэшIохыгъэ мэхъух. Кощын IофхэмкIэ тхылъхэм ягъэхьазырынкIэ Гупчэм иIофышIэхэм цIыфхэр къырагъэблагъэх, хэбзэгъэуцугъэр амыукъоным лъэплъэх, ащкIэ упчIэжьэгъу афэхъух.
Джащ фэдэу Комитетымрэ Гупчэмрэ зэгъусэхэу Мэфэхьаблэ изэтегъэпсыхьан дэлажьэх, чIыгу Iахьэу аратыгъэхэм псэупIэхэр ащагъэпсынхэмкIэ яшIогъэ­шхо арагъэкIы.
— Хэхэс тилъэпкъэгъухэм зэпхыныгъэ адэтшIынымкIэ зишIогъэшхо къакIорэмэ ащыщ дунэе хъытыур. Культурэм ыкIи гъэсэныгъэм алъэныкъокIэ дунэе зэпхыныгъэхэр шIыгъэнхэмкIэ иновещаниер агъэфедэ. Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» дэтшIыгъэ къэралыгъо зэзэгъыныгъэмкIэ дунэе хъытыум икъэралыгъо интернет-канал адыгабзэкIэ, тыркубзэкIэ ыкIи арапыбзэкIэ агъэ­хьазырырэ къэтынхэр къыщыдэкIых. УФ-м ыкIи АР-м культурнэ, тарихъ ыкIи социальнэ мэхьанэ зиIэ хъу­гъэ-шIагъэу щыкIохэрэр, хэкужъым къэзыгъэзэжьыхэрэм ящыIэкIэ-псэукIэ зэрэщызэтеуцожьырэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр радиом икъэтынхэмкIэ анэтэгъэсы. Къэбар жъугъэм ишъо­лъыр амалхэм яхъытыу нэкIубгъохэми хэхэс тилъэпкъэгъухэм ашIогъэшIэгъоныщт къэбархэр къарагъэхьаным тегъэпсыхьагъэх. АдыгабзэкIэ, арапыбзэкIэ ыкIи тыркубзэкIэ ахэр яхъытыу нэкIубгъохэм къарэхьэх. Адыгеим иинвестиционнэ проектхэм, зекIоным зызэрэщиушъомбгъурэм ащагъэгъуазэх, лъэныкъо зэфэ­шъхьафхэм афэгъэхьыгъэ къэбар кIэкIхэр, кощыным епхыгъэ хэбзэ­гъэуцугъэхэр къашъхьапэнэу къа­рэхьэх. Общественнэ организациехэу хэхэс тилъэпкъэгъухэм зэпхыныгъэ адызиIэхэм игъэкIотыгъэу тадэлажьэ. Хэхэс адыгэхэм яобщественнэ организациехэу IэкIыб къэралхэм ащызэхэщагъэхэми зэпхыныгъэр адытиI. ТэркIэ анахь мэхьанэ зиIэр тизэпхыныгъэхэр тапэкIи лъыдгъэкIотэнхэ тлъэкIыныр, тилъэпкъ лъэмыдж дгъэпытэныр ары, — къыIуагъ Шъхьэ­лэхъо Аскэр.
КъэкIожьыхэрэр къиныгъоу зэуалIэрэр макIэп. Шам щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм яIофхэм язытет нахь хьылъэ зэрэхъу­гъэм ыкIи ащ къикIыжьыхэрэм япчъагъэ зэ­рэ­нахьыбэм апкъ къикIэу ахэм къиныгъохэр нахь лъэшэу зэхашIэ хъугъэ. ЗэкIэмэ апэу зэрысыщтхэ псэупIэхэм, IофшIапIэ­хэм ахэр алъэхъух. УФ-м ихэбзэгъэуцугъэхэр, урысыбзэр зэрамышIэрэм щыIэныгъэм хэгъозэжьынхэр къегъэ­хьылъэ.
— Ащ фэдэу къэкIожьыхэрэм тэри заIутэгъакIэ, зэуалIэхэрэ Iофыгъохэр къятэгъаIох, IэпыIэгъу тызэрафэ­хъун тлъэкIыщт лъэныкъохэр къыхэтэгъэщых, — къеIуатэ Аскэр. — Социальнэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ Комитетыр къытхэхьажьырэ ти­лъэпкъэгъухэм упчIэжьэгъу афэхъу. Сэ сызэраIукIэрэм имызакъоу, къытхэхьажьыхэрэм яIофхэм язэшIохын тиIофышIэхэри къыхэлажьэх. ГущыIэм пае, илъэсыр зытыублагъэм щегъэжьагъэу къэкIожьыгъэ нэбгырэ 80-мэ зэIукIэгъухэр адытиIагъэх. Анахь зыгъэгумэкIырэ Iофыгъохэр зэпхыгъэхэр: сабыйхэр кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм арагъэштэнхэр, еджапIэхэм ащегъэджэгъэнхэр, IофшIапIэ зэрагъэгъотыныр, унэ зыщашIын алъэкIыщт чIыгу Iахьхэр къаIыхы­гъэныр, республикэм къэкощыжьынхэм епхыгъэ упчIэхэр, социальнэ фэIо-фашIэхэм язэшIохын. Къэ­кIожьыхэрэм социальнэ IэпыIэгъоу агъотын алъэкIыщтымкIэ АР-м икъэ­ралыгъо къулыкъу зэфэ­шъхьафхэр IэпыIэгъу афэхъу.
Мы мафэм ехъулIэу тилъэпкъэгъухэу Тыркуем, Шам, Иорданием, Израиль ыкIи нэмыкI къэралхэм къарыкIыжьыгъэхэм япчъагъэ нэбгырэ 2000-м кIахьэ. Уахътэу кIуагъэм хэкужъым къыщыхъугъэ ыкIи зыкъыщызыIэтыгъэ сабыйхэр щыIэ хъугъэх. Илъэс къэс къэкIожьыгъэ унагъохэм сабыи 10 — 15 къарэхъо. Ахэм къэралыгъом гъэсэныгъэ щагъоты, Iоф щашIэ. Предпринимательствэм, сатыушIыным, псэолъэшIыным алъэныкъокIэ, фэIо-фашIэхэм ягъэцэкIэнкIэ объект 30-м ехъу агъэлажьэ. Нэбгырэ 70-м ехъумэ бюджет учреждениехэм Iоф ащашIэ. Тилъэпкъэгъухэм ащыщыбэм Урысыем гъэсэныгъэ щызэрагъэгъотыгъ, бэмэ урысыбзэр дэгъоу ашIэ.
Къэралыгъо программэу «Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм арысхэр ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Адыгэ Республикэм къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу ятыгъэныр» зыфиIорэм 2019-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгеим Iоф щешIэ.
Программэм Iоф зишIэрэ илъэси 5-м къыкIоцI АР-м тилъэпкъэгъу нэбгырэ 286-рэ къэкощыжьыгъ (ахэр нэбгыри 103-рэ, унэгъуи 139-рэ мэхъух). 2024-рэ илъэсым тилъэпкъэгъу нэбгырэ 60-мэ (программэм хэлажьэхэу нэбгырэ 15-мэ, унэгъо 45-мэ) Адыгеим псэупIэкIэ къагъэзэжьынэу щытыгъ. 2024-рэ илъэсым имэзихэу пыкIыгъэм АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын Iоф­хэмкIэ и ГъэIорышIапIэ иучет нэбгырэ 27-рэ (нэбгырэ 12-рэ ыкIи ахэм яунэгъо 15-рэ) щыт. Зэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, программэм игъэцэкIэн Адыгеир чанэу хэлэжьагъ.
— Мыгъэ ятфэнэрэ илъэс хъугъэу программэр тишъолъыр щагъэцакIэ. Ащ ипхырыщын фэгъэзэгъэ къулыкъу пстэуми зэзэгъыныгъэхэр адашIыгъ. Программэр зыфэIорышIэрэр IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъ тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм ащыпсэухэрэм тишъолъыр къагъэзэжьыныр, рес­публикэм исоциальнэ-экономикэ хэ­хъоныгъэ яIахьышIу хашIыхьаныр ары. Комитетымрэ къэзыгъэзэ­жьыхэрэр щыIэныгъэм хэзыгъэгъо­зэжьыхэрэ Гупчэмрэ тызэгъусэу Мэфэхьаблэ социальнэ хэхъоныгъэхэр ышIынхэм — чIыгоу аратыхэрэм унэ атырашIыхьан алъэкIынэу афэгъэ­псыгъэным, псэупIэм игъунапкъэхэр нахь зэIухыгъэ шIыгъэным тадэлажьэ. Шам къикIыжьыгъэхэр, хэкум къэзыгъэзэжьыгъакIэхэри ахэтэу, республикэм общественнэ Iоф­тхьэбзэ зэфэшъхьафэу щызэхащэхэ­рэм къарагъэблагъэх, — къыIуагъ Шъхьэлэхъо Аскэр.
НыбжьыкIэу къэкIожьыхэрэм игъэкIотыгъэу Iоф адашIэ. УФ-м гъэсэныгъэ щагъотынымкIэ IэкIыбым щыIэ тилъэпкъэгъухэм Адыгэ Республикэр IэпыIэгъу афэхъу. 2023 — 2024-рэ илъэсхэм Адыгеим иапшъэрэ еджапIэхэм студент 43-рэ ащеджагъ. Адыгэ къэралыгъо университетым IэкIыб къэралыгъо зэфэ­шъхьаф­хэм къарыкIыгъэ тилъэпкъэгъу ныбжьыкIэ 23-рэ (Шам — 11, Тыркуер — 3, Иорданиер — 8, Израиль — 1), Мыекъо­пэ къэралыгъо технологическэ университетым — нэбгырэ 20 (Шам — 13, Тыркуер — 5, Абхъазыр — 1, Иорданиер — 1) ащеджэх. Зэреджэхэрэм имызакъоу, ахэр Лъэпкъ театрэм, тимузейхэм якъэгъэлъэгъонхэм яплъых, общественнэ мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэхэм ахэлажьэх.
2012-рэ илъэсым къыщыублагъэу общественностым ыкIи муниципальнэ къу­лыкъухэм АР-м и ЛIышъхьэ яIэпыIэгъоу Шам къикIыжьыгъэ тилъэпкъэгъухэр Афыпсыпэ къоджэ псэупIэм къэкощыжьынхэмкIэ шIушIэ проектым Iоф ешIэ. Тэхъутэмыкъое район администрацием къызэритыгъэмкIэ, 2024-рэ илъэсым бэдзэогъум и 15-м ехъулIэу Шам къи­кIыжьыгъэ унэгъо 40, нэбгыри 145-рэ хъухэу, районым щэпсэух.
Шам къикIыжьыгъэхэу Адыгеим псэупIэкIэ къэкIуагъэхэм апае къуаджэу Пэнэхэс унэхэр щашIынхэм фэшI чIыгу Iахьхэр аратыгъэх. ШIушIакIохэр ыкIи общественнэ организациехэм ялIыкIохэр ахэм адэIэпыIэх. Тэхъутэмыкъое районым ит гурыт еджапIэхэм кIэлэцIыкIу 16 ащеджэ: Пэнэхэс — 15, Афыпсыпэ — 1. КIэлэцIыкIухэр ялэгъухэм дэгъоу агурэIох, кружокхэм, спортивнэ секциехэм макIох, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэм ахэлажьэх. Сабыитф кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм макIо.
Нахьыжъхэм ащыщхэм Тэхъутэмы­къое районым Iоф щашIэ. Ахэр юристых, врачых, инженерых, псэолъэшIых, кIэлэегъаджэх, дэкIо-бзакIох, нэмыкIхэри.
— Комитетымрэ общественнэ организациеу «Адыгэ Хасэмрэ» Шам щыщ адыгэхэмрэ Адыгеим щыпсэу­хэрэмрэ зэкъошныгъэ-зэпхыныгъэ азыфагу илъыным тыдэлажьэ. Мы лъэныкъомкIэ район ыкIи къоджэ Адыгэ хасэхэр нахь чанэу Iофтхьабзэхэм къахэлэжьэнхэу тыфай. Ти­лъэпкъэгъухэр щыIэныгъэм хэгъэ­гъозэжьыгъэнхэмкIэ лъэпкъ пэпчъ социальнэ IэпыIэгъоу къаригъэкIырэм мэхьанэшхо иI, — къыIуагъ Шъхьэлэхъо Аскэр.
КIАРЭ Фатим.