Черкес (Адыгэ) автоном хэкур Адыгэ автоном хэку зашIыжьыгъэр непэ ­илъэс 96-рэ хъугъэ. Нахь игъэкIотыгъэу сэ сыкъызтегущыIэмэ сшIоигъор общественнэ-политическэ IофышIэшхохэу, Адыгэ автоном хэкум изэхэщэн-гъэпсын чанэу дэлэжьагъэхэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыерэ Сихъу Сэфэрбыйрэ.
Адыгэ лъэпкъым щыIэкIакIэ иIэ хъунымкIэ зышъхьамысыжьэу лэжьагъэ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые. Ар мэлылъфэгъум и 28-м, 1883-рэ илъэсым къуа­джэу Хьащтыку къыщыхъугъ. Шыхьанчэрые яти, яни лэжьэкIошхоу щытыгъэх, ежьыри ицIыкIугъом щегъэжьагъэу Iоф­шIэн хьылъэр зыфэдэр дэгъоу ышIэщтыгъэ. 1899-рэ илъэсым Пэнэхэс дэтэу зы класс нахь мыхъурэ еджапIэр къеухышъ, 1905-рэ илъэсым апэрэу адыгэхэмкIэ фельдшер сэнэхьат егъоты. Ащ нэужым Екатеринодар къэлэ управэм, сымэджэщым ыкIи хъызмэтышI еджапIэм ащэлажьэ.
Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые революционнэ IофшIэныр жьы дэдэу ригъэжьагъ. ЛэжьакIохэм зэхащэгъэ кружокхэм чанэу ахэлажьэщтыгъэ ыкIи ащ къы­хэкIэу 1908-рэ илъэсым аубыти, Пшызэ хэкум рагъэкIыгъ. Ащ нэужым Осетием щыIагъ, етIанэ Новороссийскэ зигъази революционнэ Iофым зиригъэ­ушъомбгъугъ.
1917-рэ илъэсым Февраль революцием ыуж Хьахъуратэр Екатеринодар макIо ыкIи хабзэр Советхэм аратыным фэшI чанэу мэлажьэ. Пшызэ шъолъыр
Совет хабзэр зыщагъэпсыгъэм щегъэ­жьагъэу щыIэкIакIэм иIофтхьабзэхэм псэемыблэжьэу ахэлажьэ. Граждан заор къызежьэм Деникиным пэуцужьыгъэ дзэм Шыхьанчэрые хэтыгъ. 1920-рэ илъэсым Хьахъуратэр ежь ишIоигъоныгъэкIэ Буденнэм идзэ хэхьагъ.

Коммунистическэ партием и Пшызэ шъолъыр икомитет иунашъокIэ Хьа­хъуратэр Новороссийскэ къыращыжьи исполкомым щылэжьэнэу агъэнэфагъ. 1921-рэ илъэсым бэдзэогъум и 20-м Шыхьанчэрые Горскэ исполкомым итхьаматэу агъэнэфагъ. А уахътэм щегъэ­жьагъэу Хьахъуратэр лъэпкъ Iофхэм нахь афэгъазагъэу хъугъэ ыкIи Пшызэ шъолъырымрэ хыIушъом щыпсэурэ адыгэхэм хэушъхьафыкIыгъэ автономие яIэным дэлажьэ.
Шъыпкъэу пIощтмэ, хэку автономием игъэпсын къиныгъо зэфэшъхьафэу къы­пыкIыщтыгъэр бэдэд. Ахэр зэкIэ зэпачыгъэ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыерэ
Сихъу Сэфэрбыйрэ. Хэку автономиер адыгэмэ зэрящыкIагъэр ахэм мызэу, мытIоу ВЦИК-м и Президиум къыщаIэтыгъ. Ащ дэгъоу къегъэлъагъо автономием икъыдэхын Iоф псынкIэу зэрэщымыгъэр. 1922-рэ илъэсым бэдзэогъум и 27-м ВЦИК-м и Президиум унашъо ышIыгъ Черкес (Адыгэ) автоном хэкур агъэпсынэу. Автономием хэхьанэу щытыгъэхэр адыгэ чылэхэу Мыекъуапэ ыкIи Екатеринодар отделхэм ахэтыгъэхэр ары. 1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 7-м щегъэжьагъэу и 10-м нэс къуаджэу Хьакурынэхьаблэ Адыгеим ихэку Совет изэфэс щырекIокIыгъ ыкIи Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые хэку исполкомыи итхьаматэу агъэнэфагъ.
Хэку автономием ылъапсэ пытэ хъу­нымкIэ мэхьанэшхо иIагъ тхакIэрэ
еджакIэрэ цIыф жъугъэхэм зэрагъэшIэнымкIэ. Хьахъуратэр кIэщакIо афэхъугъ культпоходэу Адыгеим щашIыщтыгъэхэм. Ахэм чанэу ахэлажьэщтыгъэх кIэлэ­егъэджэ техникумым иеджакIохэр.
Адыгэ хэку автономием ылъапсэ нахь пытэ хъунымкIэ мэхьанэшхо иIагъ колхозхэм язэхэщэн ыкIи завод-фабрикэхэм ягъэпсын. А лъэхъаным бэмэ ашIошъ хъущтыгъэ щыIэкIакIэм игъэпсын псынкIэ хъунэу. Ащ къыхэкIэу къиныгъо зэфэшъхьафэу апэкIэ къикIыщтыгъэхэр зэхашIэщтыгъэхэп ыкIи псынкIэу зэпачыщтыгъэх. ШIошъхъуныгъэу яIэм кIочIэ ин къаритызэ апэрэ пятилеткэм цIыфхэр лажьэщтыгъэх, стахановцэхэр, лэжьэкIо пэрытхэр бэ хъущтыгъэх. Гуетыныгъэ хэмылъэу улэжьэныр емыкIукIэ алъы­тэщтыгъэ. Джащ фэдэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые икIэщакIоу Адыгэ консервышI комбинатыр Яблоновскэм щагъэ­псыгъ.
1922-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Хьахъу­рэтэ Шыхьанчэрые Къэралыгъо Советхэм язэфэс лIыкIоу хадзыщтыгъ. Пшъэрылъэу фашIыщтыгъэр зэкIэ дэ­гъоу ыгъэцакIэщтыгъэ.1932-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1935-рэ илъэсым нэс ар ВКП(б)-м ихэку обком иапэрэ секретарэу лэжьагъэ.
Шыхьанчэрые фэгъэхьыгъэу Москва агъэхьыщт характеристикэм мыщ фэдэ итхэгъагъ: «Политикэм хэшIыкIышхо фыриI. Iэдэбышхо хэлъ. Шэн гъэтIылъы­гъэ хэлъ. Адыгэ хэкум анахь коммунист чанэу исымэ ащыщ. Лъэпкъ политикэр дэгъоу зэрехьэ, хэукъоныгъэ ышIырэп. ЦIыфхэм лъэшэу агъэлъапIэ».
Хьахъуратэм акъылышхо иIагъ, зэкIэ Iофэу зэшIопхын фаехэм гу ­алъитэщтыгъ, анахь дэгъоу зэрэбгъэпсыщтым егупшысэщтыгъэ. Сыд фэдэрэ Iофыгъо рагъэжьагъэми, лъэпкъым ишIуагъэ зэрекIыщтыр ары ренэу зыпылъыгъэр. Шыхьанчэрые ренэу ыIощтыгъэ: «Анахь пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр цIыфхэм тафэ­лэжьэнэу ары».
Зыгъэпсэф имыIэу Iоф зэришIэщтыгъэм Хьахъуратэм ипсауныгъэ зэщигъэ­къуагъэ. 1933-рэ илъэсым Шыхьанчэрые апэрэ инфаркт иIагъ, ятIонэрэр 1935-рэ илъэсыр ары. 1935-рэ илъэсым чъэпы­огъум и 5-м илъэс 53-рэ нахь ымыныбжьэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые идунае ыхъо­жьыгъ. Шыхьанчэрые Краснодар къащэжьыгъ ыкIи чъэпыогъум и 10-м щагъэтIылъыгъ. Лъэпкъым чIэнэгъэшхо ышIыгъ, Адыгэ хэкур щыIэкIакIэм зэрэфакIорэ гъогур инэу къызэтеуцуагъ.
Адыгэ лъэпкъым ыкъо кIасэ зыщеджэгъэ фельдшер-мамыку еджапIэм, къалэм изы урам ыцIэ афэусыгъэнэу къэлэ Советым унашъо ышIыгъагъ. Ау зыщымыIэжьым тешIэгъэшхо щымыIэу, 1938-рэ илъэсым, Ш. У. Хьахъуратэр я 9-рэ хэку партийнэ конференцием щаумысыгъагъ, «пый IофшIэныр» ышIэщтыгъэу аIуи. Джащыгъум гъэшIоныгъэ хэлъэу зыщагъэтIылъыгъэгъэ чIыпIэри агъэкIодыгъагъ, ыцIэкIэ зэджэгъэхэ урамхэри нэмыкIыцIэкIэ зэблахъужьыгъагъэх. Охътабэ тешIэжьыгъэу Ш. У. Хьахъуратэр аухыижьыгъ ыкIи тыгъэгъазэм ыкIэм, 1967-рэ илъэсым къыщыкIэдзагъэу ыцIэ раIо хъужьыгъэ. Къалэхэу Краснодар, Мыекъуапэ иурамхэм ащыщхэм ыцIэ ахьы, республикэм икъэлэ шъхьаIэ саугъэт щыфагъэуцугъ.

Адыгэ хэкум игъэпсын чанэу дэлэжьагъэмэ ащыщ общественнэ-политическэ IофшIэкIошхуагъэу Сихъу Сэфэрбый. Ар цIыф Iуш дэдэу, гъэсэныгъэ-шIэныгъэ дэгъу зыIэкIэлъэу, илъэпкъ паемэ, зышъхьамысыжьыщтхэм ащыщыгъ. Сэфэрбый зыхэтыгъэ уахътэм икъиныгъо­хэм ямылъытыгъэу, адыгэ лъэпкъыр шъхьафит гъогум тещэгъэным мыпшъы­жьэу дэлэжьагъ.
Сихъу Сэфэрбый 1887-рэ илъэсым къуаджэу Бгъуашэхьаблэ къыщыхъугъ. Медресэ еджапIэр къыухыгъ, етIанэ Мыекъуэпэ горскэ еджапIэмрэ Пшызэ шъолъыр кIэлэегъэджэ семинариемрэ къыухыгъэх. 1911—1914-рэ илъэсхэм кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ.
Сихъу Сэфэрбый совет хабзэр зыщагъэпс лъэхъаным апэрэ к1элэегъаджэу тиIагъэмэ ащыщыгъ. Ау Сэфэрбый кIалэхэр ригъэджэн закъом къыщыуцугъэп. ШIэныгъэу ыгъотыгъэмкIэ адыгэ педагог-просветитель ыкIи IофышIэ инэу ащ зыкъигъэлъэгъуагъ. Сихъур IофшIэпIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ ыкIи IэнэтIэ зытIущхэр зэдигъэцакIэщтыгъ. 1921-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ хэку исполкомым народнэ гъэсэныгъэмкIэ иотдел ипащэу лажьэщтыгъэ. Ащ дыкIыгъоу Адыгэ хэку исполкомым итхьаматэ игуадзэщтыгъ. 1927-рэ илъэсым Ростов крайоном иинспекторщтыгъ, 1928—1929-рэ илъэсхэм Мыекъопэ педтехникумым ипэщагъ. Ащ фэдиз Iофтхьабзэхэм акIыгъужьэу общественнэ Iофыгъуабэ зэшIуихыщтыгъэ Сихъу Сэфэрбыи. ЕтIани уахътэ хигъуатэщтыгъэ культурэм, народнэ гъэсэныгъэм, тарихъым, этнографием, краеведением, лъэпкъым ишэн-хабзэхэм яхьылIагъэу материалхэр ытхынэу.
Сихъум идунэееплъыкIэ зыпкъ зыщиуцуагъэр Кубанскэ кIэлэегъэджэ семинарием щеджэ зэхъур ары. Литературэм иклассикхэу А.С. Пушкиным, М.Ю. Лермонтовым, И.А. Крыловым, Т.Г. Шевченкэм, К.Л. Хетагуровым атхыгъэхэм Сэфэрбый бэу яджэщтыгъ. Ахэм шIэныгъэу ахигъотагъэм ишIогъэ­шхо къекIыгъ. Тарихъым фэгъэхьыгъэ наброскэхэр ышIыщтыгъэх, публицистическэ статьяхэри ытхыщтыгъэх.
Сихъу Сэфэрбый итхыгъэхэм адыгэ лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIэ, идунэе­еплъыкIэ ыкIи идунэегурыIуакIэ игъэкIотыгъэу къа­щигъэлъагъощтыгъэ.
ЦIыфхэр гъэсэныгъэм фэщэгъэнхэ зэрэфаем фэгъэхьыгъэ статьяхэр Си­хъум етхых. Гупшысэ шъхьаIэу ахэм ахэлъыр лъэпкъыр адрэ лъэпкъыбэу дунаим тетхэм ахэмыкIокIэжьыным пае ищыкIэгъэ шIэныгъэхэмрэ IэпэIэсэныгъэ­хэмрэ зэригъэгъотын зэрэфаер ары.
Совет хабзэм илъэхъан адыгэмэ яIоф нахьышIу зэрэхъугъэр Сэфэрбый дэгъоу къегъэлъагъо. ЕджапIэхэм ныдэлъфыбзэ ачIэлъын фаеу ыIощтыгъ. Илъэпкъ шIэныгъэм игъогу тещэгъэнымкIэ Iофыгъо зэфэшъхьафэу зэшIуихыщтыгъэмэ ащыщ урысыбзэм, ныдэлъфыбзэм зэрэрагъэ­джэщтхэ тхылъхэр зэритхыщтыгъэр. Ащ дыкIыгъоу IэпыIэгъу литературэм иухьазырыни Сихъур чанэу дэлажьэ. ЕтIани хьарыфылъэ зэхэгъэуцогъэнымкIэ Сэфэрбый IофшIэнышхо зэшIуихыщтыгъ. Ащ нэмыкIэу, кIэлэегъаджэхэм апае курсхэр зэхищэщтыгъэх.
1921-рэ илъэсым КъушъхьэчIэсхэм яисполком (Кубано-Черноморский горский исполком) зызэхащэм, Сихъу Сэфэрбый тхьаматэу фашIыгъ. ЗэкIэ Советхэм язэфэсэу щыIагъэхэм Сихъур чанэу ахэлажьэ. 1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм Хьакурынэхьаблэ щызэхащэгъэ зэфэсым икIэщакIомэ ащыщыгъ Сихъур. Адыгэ хэку автономием игъэ­псын Сэфэрбый псэемыблэжьэу дэлэжьагъ. Адыгэмэ автономие зэряIэн фаер къыхигъэщэу Сихъум тхыгъэ кIэкI зэхигъэуцуи лъэпкъ IофхэмкIэ Наркоматым илIыкIоу Клингер ритыгъагъ. Хэку автономием изэхэщэн фэгъэхьыгъэу Сихъу Сэфэрбый Сталиным дэжь кIогъагъэ.
1922-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Сихъу Сэфэрбый Хэку исполкомым итхьаматэ игуадзэу лэжьагъэ. Тыдэ зигъэзагъэми, Сэфэрбый анахьэу ынаIэ зытетыщты­гъэр гъэсэныгъэ-егъэджэн Iофыгъохэр ары. 1925-рэ илъэсым кIэлэегъэджэ техникумыр къызэIуахынымкIэ Сихъур кIэщакIо фэхъугъ.
1925—26-рэ илъэсхэм Сэфэрбый шIэныгъэлэжь цIэрыIохэу Н.Ф. Яковлевымрэ, А.Н. Генкомрэ ягъусэу адыгэ хьарыфым изэхэгъэуцон дэлэжьагъ. Сихъур зыфэбанэщтыгъэр адыгэ пстэуми зы хьарыф яIэнэу ары. А Iофым Iэшъхьэмэфэ Даути хигъэлэжьэнэу фэягъ. ЕтIани Сэфэрбый зыкIэлъэIущтыгъэр Москва дэт апшъэрэ еджапIэ горэм адыгэмэ якультурэкIэ рагъэджэнэу кафедрэ къы­зэIуахынэу арыгъэ. Адыгэ хьарыфыр зэрэгъэпсыгъэщтым фэгъэ­хьыгъэу Си­хъум тхылъ гъэнэфагъэ фигъэхьыгъ профессэрэу А.Н. Генко. Ащ нэмыкIэу Сэфэрбый ыгъэгумэкIыщтыгъэ, Нэгъумэ Шорэ ыкIи Бэрсэй Умарэ атхыгъэхэр къагъотынхэшъ Адыгеим къаратыжьынхэу. АщкIэ Сэфэрбый зэлъэIугъагъэр Ленинград щеджэщты­гъэу КIубэ Щэбан ары.
1930-рэ илъэсым Iоныгъо мазэм лажьи хьакъи имыIэу Сихъур агъэтIысыгъ. Хьапс тыралъхьагъ, Беломорканалым ишIын хэлэжьагъ, нэмыкI каналхэми — Волго-Донскоим, Москва ыцIэкIэ щытым ыкIуачIэ ахилъхьагъ. 1956-рэ илъэсым къалэу Краснодар къыгъэзэжьыгъ. Сэфэрбый мэкъуогъум и 11-м, 1960-рэ илъэсым аухыижьыгъ. 1966-м ащ идунае ыхъожьыгъ
Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыерэ Сихъу Сэфэрбыйрэ а зы уахътэм щыIагъэх, Iоф зэдашIагъ. ТIури псэемыблэжьэу ялъэпкъ фэлэжьагъэх. Ахэм шIушIагъэу лъэпкъым фыряIэр мыухыжь.

Пэнэшъу Аскэр, гуманитар
ушэтынхэмкIэ
Адыгэ республикэ институтым
иIофышI.