Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, Урысые Федерацием апшъэрэ сэнэхьат гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу ШъхьакIумыдэ Аслъан Сетэ ыкъор — адыгэ шIэ­ныгъэлэжь анахь цIэрыIохэм зыкIэ ащыщыр псэугъэмэ, бэдзэ­огъум и 28-м илъэс 90-рэ хъущтыгъэ.

Тарихълэжьым ищыIэныгъэ гъогукIэ мэхьанэшхо яIагъ езыгъэджагъэхэм. Ахэм ащыщых Краснодар кIэлэегъэджэ институтым тарихъымкIэ ифакультет идеканыгъэу, профессорэу Г. П. Ивановыр, джащ фэдэу СССР-м тарихъымкIэ икафедрэ ипащэщтыгъэу, профессорэу М. В. Покровскэр.
Краснодар къэралыгъэ кIэлэ­егъэджэ институтыр къызеухым ыуж Адыгэ хэку краеведческэ музеир ары иIофшIэн зыщы­ригъэжьэгъагъэр, ащ нэужым ком­сомолым и Адыгэ хэку комитет пропагандэмрэ агита­ци­емрэкIэ иотдел пащэ фашIыгъ.
1964-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу ШъхьакIумыдэ Аслъан ищыIэныгъэ Адыгэ къэралыгъо университетым епхыгъагъ. 1966 — 1969-рэ илъэсхэм В. И. Лениным ыцIэкIэ щыт къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтэу Москва дэтым иаспирантурэ щеджагъ. КПСС-м и Адыгэ хэку комитет илектор куп ыкIи обществэу «ШIэныгъэм» илъэсыбэрэ ар ахэтыгъ. Научнэ коммунизмэм икафедрэу (нэужым политологием икафедрэу хъужьыгъагъэм) ихэхъоныгъэ иIахьышхо Аслъан хишIыхьагъ. 1986-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ащ пэщэныгъэ дызэрихьагъ. ШIэныгъэмрэ гъэ­сэныгъэмрэ уафэшъыпкъэн зэ­рэфаемкIэ непи щысэтехыпIэу щытыщт.

ЦIыфхэр тхэкIыжьых, ау ахэм яшIушIагъэхэр, ягъэхъагъэхэр ащыгъупшэхэрэп… ШъхьакIумыдэ Аслъан Iофым, цIыфхэм, щыIэныгъэм фыщытыкIэу афыриIагъэмкIэ лъэуж дахэ къы­гъэ­нагъ. ЦIыф Iушэу, иIоф фэ­шъыпкъэу, гукIэгъоу, Iоф зыди­шIэхэрэм ыкIи студентхэм екIолIэкIэ дахэ афыриIэу щытыгъ. ИIофшIэгъугъэхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, Аслъан узы­Iэпищэу зыгорэ хэлъыгъ: ежь зытетым нэмыкIэу зыкъэзгъэлъэгъонэу фаехэм ащыщыгъэп, джырэ уахътэм дыригъэштэни ылъэкIыщтыгъ, ащ дакIоуи тятэжъ пIашъэхэм къытфагъэ­нэгъэ адыгэ хэбзэ дахэхэри икъоу зэрихьэщтыгъэх.
Адыгэ къэралыгъо университетым щезыгъэджагъэхэм, ныб­джэгъоу иIагъэхэм, истудентыгъэхэм анахьэу ар агу къы­зэринагъэр Хэгъэгу зэошхом ита­рихъ епхыгъэ шIэныгъэлэжьэу ары. ИкIэлэцIыкIугъор зэо илъэсхэм атефэгъагъ, зэоуж щыIэкIэ къинри зэхишIагъ. Студентэу зыщэтым къыщыублагъэу заом итарихъ изэхэфын пылъыгъ, Темыр Кавказым Хэгъэгу зэошхом илъэхъан иIофхэм язытетыгъэр гъэунэфы­гъэнымкIэ, къэтхыхьэгъэнымкIэ, научнэ лъапсэ иIэу ар алъы­гъэ­IэсыжьыгъэнымкIэ анахь Iо­фышхо зышIагъэхэм ащыщ. А Iофыгъор ары икандидат ыкIи идоктор диссертациехэри зыфэгъэхьыгъагъэхэр, дэгъу дэдэу диссертациитIури къыгъэшъыпкъэжьыгъэх, тарихъ шIэныгъэ­хэмкIэ апэрэ докторэу ар Адыгеим инаучнэ щыIакIэ хэ­хьагъ. Профессорэу Э. А. Шэу­джэным къызэриIощтыгъэмкIэ, «Аслъан тарихълэжь шъыпкъэу щытыгъ, Тхьэм ащ къыфигъэ­хъугъэм фэдагъ. Итворческэ IофшIэнкIи ищыIэныгъэкIи анахь лъэшэу зыдэлэжьэгъэ лъэны­къохэм ар ащыщыгъ».
ШъхьакIумыдэ Аслъан Iоф зыдишIэщтыгъэхэм, аспирантхэм ыкIи студентхэм лъэныкъо зэ­фэшъхьафхэмкIэ ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ. Ежь къыдэхъугъэ шэнэу щытыгъ зыхэт цIыфхэм афэгумэкIыныр. Ащ ишIуагъэкIэ Адыгеим инаучнэ-егъэджэн Iофхэм апылъхэм азыфагу хэу­шъхьафыкIыгъэ чIыпIэ щиубытын ылъэкIыгъ.
Профессорэу ШъхьакIумыдэм ишIэныгъэ, итворческэ IофшIэн анахьэу къызхэщыгъэхэм ащыщых политикэ хъугъэ-шIагъэхэм язэхэфын ехьылIагъэу къыдигъэкIыгъэхэр.
Iофэу зыпылъым хэшIыкIы­шхо фыриIэу, студентхэми адэгущы­Iэн, зыгъэгумэкIхэрэр, къиныгъоу яIэхэр зэхишIыкIынхэ ылъэ­кIэу щытыгъ. Гуетыныгъэ хэлъэу, лекциеу къызаджэрэр ашIогъэшIэгъон нахь зэрэхъущтым тегъэпсыхьагъэу, ригъа­джэхэрэм яупчIэхэм икъоу джэуапхэр зэраритыжьыщтхэм дэмышъхьахэу Аслъан щытыгъ.
А пстэуми анэмыкIэу Шъхьа­кIумыдэ Аслъан классическэ музыкэм хэшIыкI дэгъу фыри­Iагъ, зэлъашIэрэ композитор цIэрыIохэм аусыгъэ произве­дение анахь дэгъухэр зыхэлъ фонотекэу ежь зэIуигъэкIагъэм рыгушхощтыгъ.
ЧIыпIэ зэжъу ифагъэхэм аде­Iэн ылъэкIыщтыгъ, хэкIыпIэ тэ­рэз Iофым къыфэгъотыгъэным дэшъхьахыщтыгъэп, студентхэми агурыIощтыгъ, чIыпIэ гумэкIыгъо чIыпIэ ифэхэрэми адэгущыIэн, гъогу тэрэзым тырищэнхэ ылъэ­кIыщтыгъ.
ИныбжьыкIэгъум фехтованием пылъыгъ, краим ихэшыпыкIы­гъэ куп хэтэу Ленинград щыкIо­гъэ Всесоюзнэ студент спар­такиадэм ар хэлэжьэгъагъ ыкIи купэу зыхэтым апэрэ чIыпIэр къыщихьыгъагъ.
«Щытыгъ» пIозэ ащ фэдэ цIыфым игугъу пшIыжьыныр къин мэхъу. Сыда пIомэ цIыф­хэри щыIэныгъэри ащ лъэшэу шIу ылъэгъущтыгъэх, зы нэфынэ дахэ горэ ынэгу ренэу къыкIихыщтыгъ. Иунагъуи фэшъыпкъагъ.
ШъхьакIумыдэ Аслъан Сетэ ыкъор Iоф дэзышIагъэхэм, иныб­джэгъугъэхэм, ригъэджагъэхэм ащымыгъупшэу бэрэ агу ­илъыщт. Профессорэу ШъхьакIумыдэ Ас­лъан фэдэхэр цIыфхэм шIукIэ бэрэ агу къэкIыжьых.
Жадэ Зуриет,
политическэ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор.
Лаушэ Светлан,
философие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор.
ПэкIэшхо Нурбый,
тарихъ шIэныгъэхэмкIэ док­тор, профессор.