Дунаим лъэу­жын­чъэу зи щыхъурэп. Хъугъагъэ, блэкIыгъ пшIошIызэ, къыты­регъэзэжьы, ты­гъуа­сэрэр непэ мэхъужьы. Уигугъу зыщашIыжьыщтыри зэрашIыжьыщтыри къэпшIэнэу щытэп. Хъарзынэщ сурэтэу тинэкIубгъо къы­щы­хэтыутыгъэр ащ изы щыс.

Дунаим лъэу­жын­чъэу зи щыхъурэп. Хъугъагъэ, блэкIыгъ пшIошIызэ, къыты­регъэзэжьы, ты­гъуа­сэрэр непэ мэхъужьы. Уигугъу зыщашIыжьыщтыри зэрашIыжьыщтыри къэпшIэнэу щытэп. Хъарзынэщ сурэтэу тинэкIубгъо къы­щы­хэтыутыгъэр ащ изы щыс.

Гъонэжьыкъо Хьэсан ыпхъу нахьыкIэу Еутых Аминэт сызыфытеом, ежьыр зыдэс Адыгэ­къалэ тыщызэIукIэнэу тызэзэгъыгъагъ. Ау зипхъухэм къэбарыр зашIэм зэхэгущыIэжьхи, тым, тыжъым ихапIэ
игугъу щыт­­шIымэ нахь тэрэзэу зэда­штагъ ыкIи Пэнэжьыкъуае пстэури щызэIукIагъэх, «Адыгэ макъэри» рагъэблэгъагъ. Шъып­къэр пIощт­мэ, унагъор ежагъэп сурэтым ыпкъ къикIэу зыгорэ къа­кIэупчIэ­жьынэу. Ары нахь мы­шIэми, ягуапэ хъугъэ.
«АнахьыкIэ цIыкIоу шъхьац фыжьэу щысыр сэры, ащ къыгосыр Мос, мыр Мухьамодэу унэ лъапсэм къинэгъагъэр ары, мыр сят, сян, сшыпхъу нахьыжъ, мыдырэр анахьыжъ дэдэу Бирам, мыдрэхэр Ахьмэд, Шу­хьаиб», — къытфеIуатэ Гъо­нэжьыкъо Хьэсан ыпхъу на­хьы­кIэу Аминэт сурэтым еплъызэ.
— Адэ, а мафэр ­къэошIэжьа?
«ХьаIу, ар къэсшIэжьырэп. Ащ дэжьым илъэсиплI горэ сыныбжьыгъэми ары. Ау мы сурэтыр зысэлъэгъум, сшы­на­хьыжъхэм аIощтыгъэ горэхэр сыгу къэкIыжьыгъэх. Сшы ипшъа­шъэу Мири сыфытеошъ, ащ тырэгущыIэ, тыгушIозэ сурэтыр зэтэгъафэ. ПцIи, нэшIошIыгъи хэмылъэу къэсэIо: тэ тянэ-тятэхэр тщыгъупшэхэрэп, ау сурэтыр хъарзынэщым къызэ­рэхэнагъэр, непэ ар зэрэтлъэгъужьыгъэр, мыщ фэдэу гу лъати, къызэрэхахыжьыгъэр лъэш дэдэу тигуапэ хъугъэ», — еIо ащ.
Сурэтым итхэм ащы­щэу непэ къынэсы­гъэхэр Гъонэжьыкъо Хьэсан ыпхъуитIу: Муслъимэтрэ Ами­нэтрэ, Еутыххэм янысэх. Къуитфым ядунай аухыгъ, ау ахэм ялъфыгъэхэм лIакъор лъагъэкIуатэ, къызхэкIыгъэхэмрэ зыщыщхэмрэ хамы­гъэкIуакIэхэу зэкIэри Пэнэжьыкъуае щэ­псэух, ары па­кIошъ, зы хьаблэу, зэпэ­бла­гъэхэу щысых.

Гъонэжьыкъо Хьэсанрэ Хъым- садэрэ (Тэумэ япхъугъ) зы унэ­гъо дахэу Пэнэжьыкъуае дэ­сыгъэхэм ащыщ. ПстэумкIи кIэ­лэцIыкIуи 9 яIагъ. Ау тIур узхэм арылIыкIыгъ, къэнэгъэ къуитфымрэ пхъуитIумрэ зэ­шъхьэгъусэхэм апIугъэх, алъэ тырагъэуцуагъэх. Хьэсан мэкъу­мэщышIэу, колхозым илэжьэкIо пэрытыгъ. Хъымсадэ бысымгощэ зэмыкIокIыжьэу унагъом икIухьэ-кIыхьэ ригъэкъущтыгъ. Адыгэ шэн-хабзэхэр зыщызэрахьэу, зэгурыIоныгъэрэ рэ­хьатныгъэрэ зэрылъ зы унэ­гъошIоу псэугъэх.
Джантыгъэ Гъонэ­жьы­къо лIакъом зыхэсыр илъэс 65-рэ хъугъэ. Хьэсан ыкъохэм ащы­щэу Мосэм ишъхьэгъусагъ, ныб­жьыкIэу унагъом къи­хьэгъагъ. Зэны­сэ­гъуитфым ащыщэу псаоу къэнэгъэ нэ­бгыритIумэ ар яз. УпчIэжьэгъу ашIэу, лъэпкъым инахьыжъ лъапIэу лIакъом хэс.
«Илъэс 19-м ситэу сакъы­хэхьэгъагъ. Унагъор унэгъо Iужъугъ. Бирам, нахьыжъым къыщи икIыгъагъ, ащ ыуж къи­кIырэм шъхьэгъусэ ыгъотыгъэу, сэ ящэнэрэ нысэу сахащэгъагъ. Илъэсийрэ нысэгъуитIум тызэхэсыгъ. Ащ нэмыкIэу пщыкъуитIурэ пщыпхъуитIурэ цIыкIоу исыгъэх. Ары нахь мышIэми, Iорэ-шIэрэ тхэмылъэу тызэдэпсэугъ. ТшIохьылъагъэхэп ыкIи ташIохьылъагъэп. ЛэжьэкIо унагъоу, зым къыIэ­кIэзырэр адырэм къыштэжьэу тыпсэугъ. Тэ къытпыфэжьыгъэ­хэри джащ фэдэу лэжьакIохэу щытых. Тигуащэ IэшIоу пщэ­рыхьэщтыгъ. IофышIэ тыкъи­кIыжьмэ, зэкIэ хьазырыгъ, сабыйхэм алъыплъэщтыгъ. КъытфишIэшъунэу къытенагъэ щы­Iэп», — ыгу къэкIыжьы нысэ нахьыжъэу Джантыгъэ.
«СыныбжьыкIэ дэдэу сакъы­хэхьагъ. СапIугъ ыкIи салэ­жьыгъ. УныбжьыкIэмэ, зыгорэ къыпхэфэщт, ау къыздаушъэ­фыгъ, цIыфи рагъэшIагъэп.
КIэ­лэцIыкIухэр къыздапIугъэх. Пщы-гощэ закъохэр арэп ащ фэдагъэхэр, пщыкъохэри, пщыпхъухэри ары. «Гуащэ» тIощтыгъэ нахь, «мам» етIоу ыдэщтыгъэп», — еIо нысэ нахьыкIэу Хьэсан ыкъо нахьыкIэщты­гъэу Мухьамодэ ишъхьэгъусэщтыгъэ Симэ. Непэ ар тыщ унэм, лъапсэм ис. Къорэ пхъурэ иIэх. Ахэми сабыйхэр къапыфэжьыгъэх. Лъэхъаныр зэхъокIыгъэми, пщы-гуащэхэм къакIэрихыгъэ гъэсэпэтхыдэхэм, шэн-хабзэхэм арыгъуазэзэ мэпсэу, аIуагъэ-­ашIагъэхэр анегъэсыжьых.
— Сыд фэдэ гощэ-пщы зэфыщытыкIа, шэн-­хабзэха илъыгъэхэр унагъом?
«Пщым тылъэхахьэщтыгъэп, ары пакIошъ, сабыйхэр кушъэм хэлъхэу ыдэжь итэу тихьэщтыгъэп. Джы щымыIэжь адыгэ­гъэшхо илъыгъ. Сылъэхэмыхьэщтыгъэми, пщым шIу силъэгъущтыгъ. Зыгорэм зыкIокIэ, къурамбыйрэ хьатыкърэ зэрэси­кIасэр ешIэти, ыкIэджыбэ илъэу къысфихьыжьыщтыгъ. Пчъэр къыIуихыти, «нысэ» ыIощтыгъ, «сыда?» зысIокIэ, «ма» ыIоти, пчъэ къогъум къыкъуищэикIыщтыгъ. ТшIошъоупсэу тшхыщтыгъэ» (мэщхы Симэ).

«Сэ Ахьмэд сырипхъу. Тэтэ­жъи нэнэжъи дэгъоу къэсэшIэ­жьых. Нанэ дэжь сыщылъы­щтыгъ, мы унэм тыщызэхэсыщтыгъ. А лъэхэмыхьэ Iофым фэгъэхьыгъэу зы къэсIотэжьы сшIоигъу. Сятэ тхьамыкIэм ре­нэу къысиIощтыгъ: «А Сикуку, зэ угу хэзгъэкIыгъ». Нэнэжърэ тэтэжърэ щытхэу сызыхэлъ кушъэр укIорэигъэти, сыкъы­Iэтыжьыныр сятэ шIоемыкIоу, къысэлъэбакъуи икIыгъагъ. Джащ фэдэ шэн-хабзэхэр ахэлъыгъ. Ыгу узыгъэ адэ, ау ны-тыхэм апашъхьэ лъфыгъэм кIэрыхьаныр, фэгуIэу къаригъэ­лъэгъуныр хьэйнэпагъэ», — ыгу къэкIыжьы Гъонэжьыкъо Хьэсан ыкъоу Ахьмэд ипшъа­шъэу КIыкI Мирэ.
Гуащэр, Хьэсанэ ишъхьэгъусэщтыгъэ Хъымсадэ, зэшиблымэ ашыпхъу зэкъуагъ. Ишъхьэгъусэрэ ежьыр­рэ зэрэщэн­хэм ыпэкIэ зэнэIо­­сагъэхэу, зэдэгущыIэнхэу мыхъугъэми, зызэрехьылIэхэм, зызэ­ра­гъэкIугъ, унэгъо пытэ ашIагъ. «Шъузхэ­хьа­гъэхэм захэжъугъэзагъ» ыпхъумэ зэрариIощтыгъэр гущыIэ къодыеу щымытэу, ежьми ар ыгъэцэкIагъ.
«Тятэжъ джэгум щыIэу сянэ къахихи, зэшиблым къатырихи къыхьыгъагъ. Пшъашъэр ыгу рихьыгъэти, ыкъо къыфищэгъагъ. Джар идэкIуакIэу тятэ къыдэкIогъагъ, — щхызэ къе­Iуатэ Аминэт.
Лъфыгъэхэми нысэхэми бзылъфыгъэ Iасэу, рэхьатэу ар агу къэкIыжьы. Ным ишэнхэр пхъу нахьыжъэу Муслъимэт къы­хэфэжьыгъэхэу елъытэ. Тхы­лъыр зыIыгъ пшъэшъэжъыеу сурэтым итыр ары. Ар затырахым ащ илъэс 17 ыныб­жьыгъ нахь мышIэми, мафэр къышIэ­жьырэп, ыгу къыгъэкIыжьыни ылъэкIырэп.
«СшIэрэп къызкIэсымышIэ­жьырэр, — еIо Муслъимэт, — зысэлъэгъум апэм сыкъэщтагъ, етIанэ лъэшэу сыгу­шIуагъ. ТицIыкIугъор, а илъэс чыжьэхэр сынэгу къыкIигъэуцожьыгъэх. Ренэу седжэнэу сикIэсагъ, дэгъоуи седжэщтыгъ. Сурэтми тхылъыр щысIыгъ…. Непэ сызэплъыжьышъ, ным ишэнхэр зыхэсэлъагъох. Джащ фэдэу сэри шъабэу, Iасэу сыщыт. Ренэу сыгу къэкIыжьырэр шхэгъу пэпчъ «ушхэрэп» ыIоти, къызэрэсфэгубжыщтыгъэр ары. Шхын зэхэдз Iае сшIыщтыгъэти, сянэ къин езгъэлъэгъущтыгъ. Ащ игугъу бэрэ сэшIыжьы. А шэныр непи къысхэнагъ» (мэщхы Муслъимэт).
— Ным гъэсэпэтхыдэу сыда къышъуиIощты­гъэр? Непэ угу къэ­кIыжьха?
«Тынапэ темых, уздэкIуагъэм зыщыгъэхъу. Шъузхэхьагъэхэм яунэгъо-унашъо къэшъумыхь, тэтыери ишъумых». Ары ренэу къытаIощтыгъэр. ЕтIанэ сщымыгъупшахэрэр — тятэ имыер иунэ къырыуигъахьэщтыгъэп. Натрыфышъхьэ заулэ шъофым къызырахым, ыхьи хидзэжьыгъагъ. «Шъумытыгъу, шъумыIаб» ыIо зэпытыщтыгъ», — ыгу къэкIыжьы Муслъимэт.
Анахьэу Гъонэжьыкъо Хьэсанрэ Хъымсадрэ къадэхъугъэр зэгуры­Iожь бын апIуныр ары. Ежьхэр щы­мы­Iэжьхэми, ялъфыгъэхэм ащыщхэр дуна­им ехыжьыгъэхэми, къатекIыгъэхэр, непэ псаухэр зэгурыIожьхэу щыIэх. ЛэжьакIох, чаных, кIэугъоякIох, яунагъохэр яIофхэу ясабыйхэр апIух, нахьыжъхэр агъэлъапIэх, уасэ афашIы. ЫпшъэкIэ къызэрэхэзгъэщыгъэу, зэкI пIоми хъунэу зы урамым зэдытесых, ищыкIагъэмэ зэнэсых. Мары тызыкIогъэ ма­фэм Джантыгъэ къемыхьылъэкIэу къэкIуагъ. Тыщ унэм къыгос дэдэу ар мэпсэу.
«Гуащэр ары ар зихьатырыр. Зы нэбгырэ зыкIэригъэкIынэу фэягъэп. ЗэкIэри къегъэтIысэкIыгъэным кIэхъопсыщтыгъ. КъэсэшIэжьы, хэпIэ тедзэ къытатыгъэу, сишъхьэгъусэ мыжъо даригъэтэкъон, унэ щишIын зеIом, фидэгъагъэп. «Хэта нахь пшIолъапIэр, ныр ара, хьауми хапIэр ара?» ыIогъагъ. Джаущтэу тыкъыдэнэнэу хъугъэ, тызэгосэу тыпсэугъ ыкIи тэпсэу. Ным ыIорэр ыкъомэ ахэзагъэу, ащ едэIухэу щытыгъэх. Ахэм аIощтыгъэм зэкIэми уяутэлIэжьызэ укъырэкIо. ЗэкIэ оушэтыжьы. Гуащэм ыIощтыгъабэмэ непэ джы къызнэсыгъэм саIукIэжьызэ сыкъырэкIо. А зэкIэ ушэтыгъахэ. Жъымэ мытэрэз аIорэп», — еIо Джантыгъэ.
Гъонэжьыкъо Хьэсан­рэ Хъымсадэрэ жъышъхьэ мафэ хъугъэхэу, ныбжь хэкIотагъэхэу дунаим ехы-жьыгъэх. Ялъфыгъэхэм яIае амылъэгъоу, пстэури къятэкъокIыгъэхэу ягъашIэ къакIугъ. Псы къязы-
тыщтымрэ ящыкIагъэр языгъэгъотыщтымрэкIэ гумэкIыгъо яIагъэп. ЗэгурыIоныгъэ-зэдэIужьныгъэр зыхилъхьэгъэ лъфыгъэхэмрэ яшъхьэгъусэхэмрэ гу­псэфыпIэ арагъотылIагъ.
«Ары, насып гъэшIэгъон ­яIагъ. Бэ зэдагъэшIагъэри. Ялъфы­гъэр зэкIэ апашъхьэ ис­хэу дунаим ехыжьыгъэх. ЯкIа­лэхэм агъэтIылъыжьыгъэх. Ны-­­тыхэмкIэ ащ нахь дэгъу щыIа?! Ар зымыуасэ щыIэп», — еIо пхъу нахьыкIэу Аминэт.
Тыжъ-ныжъ пIашъэхэм яшэн-хабзэхэр, унэ­гъо пIукIэр, шэн-ха­бзэхэр лIакъом непи лъегъэкIуатэх, неущырэ мафи иI. Ахэм аIуагъэмрэ ашIагъэмрэ зэхэзыхызэ апIурэ кIалэхэм ар зыхащэ. Илъэс 18 нахь ымыныбжьыми, лIэуж нахьыжъхэм алэжьыгъэр бгъэлъэ­пIэным, къэуухъу­мэ­ным, ахэм аушэтыгъэм урыгъозэным имэхьанэ ин къыгурэIо тыщ унэм ис Азэмати. Ятэжъ ятэу Хьэсан ащ къы­мылъэгъужьыгъэми, ыIуагъэр, ышIагъэр зэхихызэ къэхъугъ, инахьыжъхэм ятыщ щагур, хапIэр, Гъо­-
нэжьыкъохэр къыз­щы­хъугъэхэр шIолъапI. Ар ымыгъэкIодыныр, лIакъом къыкIугъэр къыухъумэныр, ежь къызэрэнагъэсыжьыгъэм фэдэу лIэужыкIэхэм апигъохыжьыныр пшъэрылъ шъхьаIэу ащ зыфелъэгъужьы.
«СэркIэ мы унэри, тилIакъо итарихъи лъапIэ. Гъонэжьыкъоу тиIэр зэкIэ мыщ икIыгъ, ятыщ ун. Сятэ ыуж сэрышъ къикIырэр, ар къэсыухъумэщт, щызгъэIэщт. Унагъо сиIэ хъумэ, си­сабыйхэр мы щагум къыщы­хъунхэ фае», — еIо ащ.
Тыщэсыфэ Гъонэжьыкъохэм бэ агу къэкIыжьыгъэри, къаIотагъэри. Илъэс 67-кIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ атырахыгъэгъэ сурэтым арынкIи мэхъу имэхьаныгъэр. Илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъэу зэрэугъоинхэшъ, гукъэ­кIыжь дахэхэмкIэ зэдэгощэнхэр арын фае. Ау шъхьаIэу ащ къыхэпхын плъэкIыщтыр зы — унэгъо Iужъум имэхьанэ зэрэ­иныр, дунаим уехыжьыгъэми, уигугъу дахэкIэ зышIыжьын лIэужхэр зэрэуиIэн фаер ары. 1957-рэ илъэс чыжьэм, Гъо­нэжьыкъо Хьэсан сурэтыр зытырахым, непэрэ тхыгъэр къыкIэлъыкIожьыщтымэ ышIэныя?! Ау ылэжьыгъэ бын дахэм ар ихьатыр хъугъэ. Унагъом и Илъэсэу мыгъэ къэралыгъом зэрэщагъэнэфагъэми ары ипшъэ­рылъ шъхьаIэр — Гъо­нэжьыкъохэм яунагъохэм афэ­дэхэр щысэтехыпIэнхэр, унэ­гъо шэн-хабзэхэр лъыгъэкIо­тэгъэнхэр ары.
ГущыIэуж
Гъонэжьыкъохэм яунагъо къэдгъотынымкIэ IэпыIэгъу къытфэхъугъ Пэнэжьыкъое къоджэ псэупIэм ипащэу Кушъу Аслъан. Ащ пае тыфэразэу «Тхьауегъэпсэу» етIо тшIоигъу.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.