Бэдзэогъум и 22-м, 1924-рэ илъэсым Адыгэ (Черкесскэ) исполкомым Гупчэ хъарзынэщым фэгъэхьыгъэ иунашъоу «О немедленных мерах по организации периферийных архивов» зыфиIорэр иIэу­бытыпIэу, хъарзынэщ бюрор зэхэщэгъэныр игъоу ылъэгъугъ.

Ащ иапэрэ пащэу Роман Николаевич Горнаевыр ыкIи а зы уахътэм статбюроми иIэ­шъхьэтетынэу ыгъэнэфагъ. Лэ­жьэ­пIакIэм бэ ышIэн фэягъэр: хэку хъарзынэщхэм яфондхэр, зэкIэ чIыпIэ лэжьапIэхэр тэрэзэу гъэIорышIэгъэнхэр, ухъумэгъэнхэр, кIэхэр ахэгъэхъогъэнхэр, ахэр учет шIыгъэнхэр. Хъарзынэщ бюрор Адыгэ хэку исполкомым епхыгъагъ, ащ готэу Гупчэ хъарзынэщым ыкIи Темыр-Кавказ край бюром афэгъэзэгъагъ, ахэм зэкIэ ищыкIэгъэ IэпыIэгъур къыраты­щтыгъ, иIофшIакIи лъыплъэщтыгъэх.
Адыгеим хъарзынэщ Iофым изэтегъэуцон псынкIэу щыпхыращыгъэп. Ащ къежьэпIэ-лъэпсэ пытэ иIагъэп, мы лъэныкъомкIэ Iоф зышIэнэу агъэнэфагъэри зы нэбгырэ зэкъуагъ — Iэшъхьэтетыр, документхэм якъэухъу­мэнкIэ унэ тэрэзи яIагъэп. 1925-рэ илъэсым унэ къарати, хъарзынэщым чIэлъ документхэм язэгъэфэн-зэхэдзын фе­жьагъэх.
1936-рэ илъэсым Адыгеим икъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ агъэнэфагъ. Ащ епхыгъэу ­Адыгэ хэку хъарзынэщ гъэIорышIапIэр ыкIи Мыекъопэ хъарзынэщ къу­тамэр зэхагъэхьажьыгъэх. М. Н. Коночкиныр ахэм яIэ­шъхьэтетэу агъэнэфагъ. 1938-рэ илъэсым мы лэжьапIэр Адыгэ автоном хэкум и Къэралыгъо хъарзынэщ хъугъэ.
Адыгеим ихъарзынэщ фонд утынышхо фэхъугъ Хэгъэгу зэ­ошхор. Пыир къызэрыбэнэгъэ хэгъэгум ущызекIоныр псынкIагъэп, ауми, Адыгэ хэку хъарзынэщыр Гурыт Азием агъэкощыгъагъ, къэнэгъэ Iахьыр нэмыц-фашистхэу тихэку щыхъу­шIагъэхэм агъэкIодыгъ. Мые­къуапэ шъхьафит тидзэхэм зэ­рашIыжьыгъэм тетэу хэкум зэфэдэкIэ архивхэм яIофшIэн щыпадзэжьыгъ, ыпэрэм нахь лъэ­шыжьэу хъарзынэщхэм язэтегъэуцожьын ыкIи ахэмкIэ Адыгеим итарихъ изэтегъэпсы­хьажьын зэралъэкIэу дэлэжьагъэх.
Джырэ уахътэм хъарзынэщым ифондхэм мин 200-м нахьыбэ хъурэ документацие зэтефыгъэ­хэр щаухъумэ: унэе мэхьанэ зиIэхэр, сурэттехыгъэ документхэр, нэмыкIхэр къыщагъэгъунэ. Хъарзынэщым хэку, район, джы республикэ гъэзетхэу 1925-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыдэ­кIыгъэхэр, непэрэ мафэхэмкIэ кIэкIыжьэу, зэкIэдагъэу ыкIи Урысые империем я ХVIII — ХIХ-рэ лIэшIэгъухэм къыдигъэ­кIыгъэ законхэр зэхэубытагъэу чIэлъых. БлэкIыгъэ уахътэм игъэпсыкIагъэр, хабзэу зэры­гъуа­зэщтыгъэхэр — мыхэр ушэ­такIохэм къызфагъэфедэх, зэхафых. 1869-рэ илъэсым къы­щыублагъэу тинепэрэ мафэхэм къанэсыжьэу мыхэр респуб­ликэм ищыIакIэ къэзыушыхьатырэх.
Мыекъуапэ итарихъ къызще­жьэрэм, чIыпIалъэр зыфэдэр, апэрэ псэолъэжъхэу джы тлъы­тэхэрэр къалэмкIэ зышIыгъэ­хэри, языгъэшIыгъэхэри; адыгэ къуаджэхэм щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэр; 1900-рэ илъэсым Мые­къуапэ реальнэ училищыр къы­зэрэщызэIуахыгъэр, Пушкиным и Народнэ унэ, кIэлэегъэджэ институтыр 1915-м щегъэжьагъэу щыIэ зэрэхъугъэр, тарихъ хъугъэ-шIагъэхэм яхьылIа­гъэхэр…

АР-м ихъарзынэщ илъэси 100-м къыкIоцI аугъоигъ, зэха­дзыгъэ, зэхафыгъэ документ бэдэдэ чIэлъ, ахэр зэкIэ тиблэ­кIыгъэ тарихъ илъэоянэх.
Хъарзынэщым чIыпIэ ин щау­быты Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэхэм, мамырныгъэр къыдэзыхыгъэхэм, хэкIодагъэхэм ыкIи псаоу къэзыгъэзэжьыгъэхэм яхьы­лIэгъэ документхэм; шIэжь тхылъышхохэр, фронтым къи­кIыгъэ письмэхэр ыкIи ТекIоныгъэшхор къызэрэдахыгъэр къэзыушыхьатыхэрэр.
Хэтрэ цIыф лъэпкъыкIи зы­нахь лъапIэ щымыIэр мамыр щыIакIэр ары. Зэоуж уахътэр, хэгъэгур ылъэ къытегъэуцожьыгъэныр, советскэ цIыфхэм яча­ныгъэ-лъэшыгъэ зынэсырэр; цIыф жъугъэ къызэрыкIохэм Хэ­гъэгур гъунэнчъэу зэрялъапIэр хъарзынэщым чIэлъ угъои­гъэ материалхэм нафэ къыпфашIы. Щыгъуазэ тызэрэхъурэмкIэ, хъарзынэщхэр, АР-м и Лъэпкъ хъарзынэщи зэрахэтэу, къэралыгъом, ащ щыпсэурэ цIыфхэм яблэкIыгъэ чыжьи, янепи, якъэкIощт мэфакIи иухъу­макIох.
Лъэпкъ хъарзынэщым чIыпIэ хэхыгъэ щыряI Хэгъэгум илIы­хъужъхэм яхьылIэгъэ угъоигъэ­хэм; джащ фэд, ти Адыгей ылъапсэ зэрэуцугъэр, лъэны­къуабэкIэ — гъэсэныгъэмкIэ, медицинэмкIэ, культурэмкIэ, искусствэмкIэ, спортымкIэ гъэ­хъэгъэ инэу ашIыгъэхэмкIэ ма­териал зэфэшъхьаф гъэшIэгъоныбэр мыщ щызэIугъэкIагъ, щызэгъэфагъ. Адыгеим ицIыф цIэрыIо инхэу, лъэпкъым идахэ языгъэшIагъэхэу — РСФСР-м инароднэ артисткэу Сэмэгу Гощ­нагъо, РСФСР-м изаслуженнэу ыкIи Адыгэ Республикэм инароднэ артисткэу Шъэожъ Розэ, РСФСР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, АР-м инароднэ артистэу Ахэ­джэго Мэджыдэ, псауныгъэр къэухъумэгъэным зишIушIэгъэ инкIэ хахъо фэзышIыгъэхэу апэ­рэ адыгэ-бзылъфыгъэ врачэу Бек Мелэчхъан, РСФСР-м иза­служеннэу ыкIи СССР-м инароднэ врачэу В. П. Смолиным яунэе фондхэм, ядокументхэм Лъэпкъ хъарзынэщыр къагъэ­баигъ. Ары. ЩыIэныгъэр зы чIыпIэ итэп: хэхъо, зеIэты, гъэ­хъагъэхэр ешIых. Арышъ, джырэ уахътэм ипэрыт ныбжьыкIэ­хэу Хэгъэгур къэзыухъумэхэзэ фэхыхэрэм ядокументхэми, нэ­мыкI гъэхъагъэу хэти иIэр къизыIотыкIыхэрэм Адыгэ Рес­публикэм и Лъэпкъ хъарзынэщ чIыпIэ гъэнэфагъэ щыряI. Мы тарихъ лъэпсэшхо зиIэ хъарзы­нэщым коллектив дахэ непэ щэлажьэ, ахэм япшъэрылъ ин егугъухэу агъэцакIэ: яфонд ин къыпкъырыкIыхэзэ, къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэр агъэхьазырых; цIыфхэм апэблагъэ нахь зэрэхъущтхэм, тарихъыр нэфагъэ хэлъэу зэрапагъохыщтым дэлажьэх. Яфонд IэпкIэ-лъапкIэу зэрахьэ, яамал-лъэкI елъытыгъэу ягупшыси хэхъо, яIофи дахэу кIэкIы.
Мамырыкъо Нуриет.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.