Адыгэ чIыгум фэдэкъа­бзэу, тишъолъыр щызэпырыкIырэ псыхъохэми тарихъ гъэнэфагъэ апылъ, ахэр ижъ-ижъы­жьым къыщыкIэдзагъэу цIыфхэм къадекIо­кIых.

Псыхъом анахь инэу, ана­хьыжъэу Пшыз. Адыгэ фольклорым, анахьэу — тинарт тхыдэхэм, таурыхъхэм, пшысэхэм ар зэрахэтыр ыкIи литературэм зэрэхэхьагъэр, ащ «жъы» мэхьанэр иIэу къэтыгъэу зымэ къащэхъу; нэмыкIхэм — «Пщы+жъы» лъэпситIур зэгуа­хьи, «Пщыжъ» хъугъэу е «псы+шIой» зыфаIоу, ишIор­къыгъэ тырахи, псынжъы мэхьанэр иIэу хъугъэу алъытэ.
Пшыз — урысыбзэкIэ — Кубань. Ар псышхо, чъэр ыкIи жъот; Кубань — «КобанькIэ» псыхъом апэу еджагъэхэр я ХIII — ХIV-рэ лIэшIэгъухэм монгол-татархэу Темыр Кавказым къихьэгъагъэхэр.
Шъхьэгуащ. Пшызэ ыуж анахь псыхъошхоу тиIэхэм ащыщ. Къушъхьэхэу Фыщтырэ Ошъутенэрэ ар къащежьэ, Адэмые псыIыгъыпIэм (Тщикское водохранилище) хэлъэдэжьы.
Къурджыпс. Мыекъуапэ дэжь Шъхьэгуащэ ар къыщыхэлъэ­дэжьы. Псыхъор къушъхьэм (Лэ­гъо-Накъэ дэжь) къыщежьэ.
Фарз. Ар станицэу Даховскэм пэмычыжьэу Кавказ къушъхьэтхым къыщежьэ. Псыхъом кило­метрэ 200 фэдиз икIыхьагъ, псыкъочъыби къыхэлъэдэжьы. Шэуджэн районым пхырэчъы.
Фэдз. Къушъхьэу ТхьакI къы­щежьэ, станицэу Владимировскэм пэчIынатIэу Лабэ хэлэ­дэжьы.
Лаб. Псыхъошхо, псы куу, ыкIуачIэ сыдигъуи из, псылъэ­къуабэ къыхэлъэдэжьы.
Щэхъурадж. Лабэ ипсыкъочъ­мэ ащыщ. УсакIоу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андыр­хъое Хъусен ыгу щигъэшIуагъ, икIэлэгъу дэдэ ипсыныбэ щыкIуагъ ыкIи ымакъэ Iэтыгъэу фэусагъ.
Пщыщ. Теуцожь районым, къуаджэу Гъобэкъуае, мы псы­хъо нэпкъым Iус. Лъэпкъ уса-
кIоу Теуцожь Цыгъо гущыIэ фаби, лъэши ашъхьамысэу, нафэу мы псыхъор зыфэдэр
усэу «Пщыщ» къыщыриIоты­кIыгъ, ащ нахь дахэуи дэгъоуи зи къэпIожьын ищыкIагъэп.