Байкало-Амурскэ гъогушхор СССР-м имызакъоу, дунаим итарихъ анахь псэолъэ инэу хэтхэм ащыщ.

ЛIэшIэгъуныкъо мэфэкIыр хэ­­зыгъэунэфыкIырэ БАМ-м та­рихъ гъогушхо къыкIугъ. Ар непэ къызнэсыгъэм советскэ народым IофшIэнымкIэ лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм итамыгъ ыкIи къэралыгъом экономическэ хэхъоныгъэ ышIынымкIэ стратегическэ мэхьанэшхо иI.
ЧIычIэгъ
баиныгъэхэм якIурэ гъогур
Къэралыгъом пэIудзыгъэ шъо­лъырхэм, ащ дакIоу чIы­чIэгъ баиныгъэхэр къызщычIахырэ чIыпIэхэм якIун мэшIоку гъогу шIыгъэныр зэрищыкIагъэм тегущыIэнхэу зырагъэжьэгъагъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухыр (1887-рэ илъэс) ары. 1926-рэ илъэсым ар зыпхырыкIыщт чIыпIэхэр агъэнэфагъэх, ащ дэжьым а гъогум «БАМ» аIуи еджагъэх. Илъэсищ тешIагъэу апэрэ рельсхэр агъэтIылъыгъэх, 1937-рэ илъэсым БАМ-рэ Транссибирскэ мэшIоку гъогумрэ зэзыпхыщтхэ рыкIуапIэхэр щы­Iэхэ хъугъэ.
Апэ IофышIэ кIуачIэхэр зэримыкъухэрэм фэшI псэолъэшIыным ГУЛАГ-м пшъэдэкIыжь щызыхьыщтыгъэ нэбгыришъэ пчъагъэ хагъэлажьэщтыгъ. Iоф­шIэныр зэрэкъиныгъэм, псэукIэ амалэу щыIагъэхэр зэрэхьы­лъагъэхэм къахэкIыкIэ, бэхэм ядунай ахъожьыщтыгъ. Нэужым, 1974-рэ илъэсым имэлылъфэгъу БАМ-р Всесоюзнэ ударнэ комсомольскэ псэолъышIынкIэ ма­къэ агъэIугъ. Мы хъугъэ-шIа­гъэр мэшIоку гъогум итарихъкIэ къэ­гъэзапIэ хъугъэ ыкIи игъэ­псын иублапIэу официальнэу алъытагъ.
СССР-м хэхьэрэ республи­кэхэм зэкIэми къарыкIыгъэ ныб­жьыкIэ мин пчъагъэ БАМ-м кIощтыгъ. ЧъыIэм, щтыргъукIым, гъогу щымыIэм хэтхэу Iоф ашIэщтыгъ. Сыд фэдэрэ къиныгъуи комсомольцэхэр къымыгъащтэхэу мэшIоку гъогу километришъэ пчъагъэр агъэтIы­лъын ыкIи инфраструктурэм ипсэуа­лъэхэр агъэпсынхэ алъэкIыгъ. 1989-рэ илъэсым гъогушхор игъэпсэолъэн мэфэкI шIыкIэм тетэу атIупщыгъ.
Имэхьан, иинагъ
Советскэ СоюзымкIэ БАМ-м ишIын мэхьанэшхо иIагъ. ШIомыкIкIэ, пцIыйкIэ, дышъэкIэ бай Якутскэрэ Транссибирскэ гъогумрэ ащ зэрипхынхэу щытыгъ. Сыбыр ыкIи КъохьэпIэ Чыжьэм япромышленность, ямэкъу-мэщ, яэкономикэ хэхъоныгъэ ышIынымкIэ логистическэ псэолъа­кIэм ишIуагъэ къэкIуагъ. Къэра­лыгъом икъэухъумэнкIи БАМ-м мэхьанэшхо иI.
Инженер псэолъэшIыгъэ инкIэ алъытэрэм игъэпсын нэбгырэ миллионитIум ехъу хэлэжьагъ, 1991-рэ илъэсым щыIэгъэ уасэхэмкIэ къэплъытэмэ, ащ ишIын сомэ миллиард 18 фэдиз халъхьагъ.
ПсэолъэшIхэм анахь къин зы­палъэгъуагъэр БАМ-м игупчэ Iахь, сыда пIомэ ар анахь зыщычъыIэ ыкIи игеологическэ гъэпсыкIэкIэ пэрыохъубэ зыщырихьылIэхэрэ чIыпIэу щыт. Ащ ишIын илъэс 12-рэ пылъыгъэх, заухым ыуж анахь Iофыгъо къызпыкIыгъэ Северомуйскэ чIычIэгъ чIэкIыпIэр 2003-рэ илъэсыр ары ныIэп къызызэ­Iуахыгъэр.
Мы уахътэм БАМ-р километ­рэ 4300-рэ мэхъу, ащ щыщэу километрэ 1000-р чIыгур зыкIи зыщымыжъурэ районхэм апхырэкIы. Гъогушхом Урысыем ишъо­лъырих къызэлъеубыты: Иркутскэ, Читинскэ, Амурскэ хэкухэр, джащ фэдэу, Бурятиер, Якутиер ыкIи Хабаровскэ краир. Псыхъо 11-мэ ыкIи къушъхьэтхи 7-мэ ар апхырэкIы.
Я XXI-рэ
лIэшIэгъум
Политическэ ыкIи экономическэ зэхъокIыныгъэу 1990-рэ илъэсхэм щыIагъэхэм ауж къэ­ралыгъом еплъыкIэу БАМ-м фыриIэр нахь къеIыхыгъагъ. Ау джы непэ ар анахь мэхьанэ зиIэ транспорт рыкIуапIэу къэралыгъом иI ыкIи проценти 100-м нэсэу ушъагъэ. Иамал къызэрихьэу Iоф ешIэ, хьылъэ тонн миллион пчъагъэ щызэращэ, чIыдагъэр, газыр, шIомыкIыр ыкIи пхъэр ащ дыхэтых. ЕтIани Урысыем къэралыгъуабэ къызщыпэуцугъэ лъэхъаным ыкIи КъокIыпIэм хьылъэу зэпыращырэм ибагъэ елъытыгъэу БАМ-м имэхьанэ нахь зыкъыIэтыгъ.
Стратегическэ мэхьанэу ащ иIэр хабзэм къыдилъыти, игъэ­кIотыгъэу зэтырагъэпсыхьа-­­
жьы­нэу фежьагъэх. РыкIопIа­кIэхэр ашIынхэу, инфраструктурэу ха­хьэхэрэм зарагъэу­шъомбгъунэу рахъухьагъ. АщкIэ гъогушхом рыкIощт пчъагъэм ибагъэ хагъэхъощт. Анахьэу анаIэ зытырагъэтыщтыр БАМ-м хэхьэрэ гъогу Iахьэу КъокIыпIэ полигоныр ары. Ащ Сыбыррэ КъохьэпIэ Чыжьэмрэ зэрепхых. Проектым къыдыхэлъытагъэу километри 7 хъурэ ятIонэрэ Байкальскэ чIычIэгъ чIэкIыпIэр, джащ фэдэу Амур телъ автомобиль ыкIи мэшIокугъогу лъэ­мыджхэу Китаим екIухэрэр ашIыгъэх.
Мэхьанэ зиIэ КъокIыпIэ поли­гоным рыкIорэ пчъагъэр на­хьыбэ ашIыным фэшI иамалхэм ахагъэхъогъэнымкIэ пшъэры­лъышхохэр Урысыем и Правительствэ зыфигъэуцужьыгъэх. 2024-рэ илъэсым ыкIэхэм анэс ащ ращэрэр хьылъэ тонн миллиони 180-м нагъэсын фае. А объектым иятIонэрэ гъэцэкIэ­жьын 2025-рэ илъэсым аухынэу агъэнафэ. 2030-рэ илъэсым БАМ-м икIыхьагъэ километрэ 6000-м нагъэсын, хьылъэ тонн миллион 210-м нэс ращэшъунэу ашIын гухэлъ яI.
БАМ-м ишIын
хэлэжьагъ
«ЛIэшIэгъум ипсэолъэшIы­гъэкIэ» заджэхэрэ БАМ-м игъэ­псын лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмэ ялIыкIохэр хэлэжьагъэх. Ахэр зыч-зыпчэгъухэу, аIэ зэкIэдзагъэу, зэгурыIохэу лэжьагъэх. А лъэхъаным Адыгеим щыщэу БАМ-м игъэпсын хэлэжьагъэхэм ащыщ ШъэоцIыкIу Руслъан. А лъэхъаным ар Ленинградскэ къэралыгъо инженернэ мэшIокугъогу транспорт институтым (джы Петербургскэ университет хъугъэ) щеджэщтыгъ.
— Институтым сыщеджэ зэ­хъум, гъэмэфэ зыгъэпсэфыгъо­хэм илъэс къэс псэолъэшI отрядым Iоф щытшIэнэу тыкIощтыгъ. 1988-рэ илъэсым апшъэ­рэ еджапIэм ипащэхэр къыса­джэхи, «мастерэу БАМ-м удгъэ­кIощт» къысаIуагъ. Ащ лъэшэу сигъэгушIуагъ, сэщ фэдэу нэбгырэ заулэ сигъусагъ. Сессиер игъом дэгъоу зытыщтыгъэхэр къыхахыщтыгъ, — еIо ащ.
Ащ дэжьым сигущыIэгъу ­илъэс 27-рэ ыныбжьыгъ. Сыда пIомэ апшъэрэ еджапIэм ар чIэмыхьэзэ, монтажнэ техникумыр Краснодар къыщиухыгъ, дзэм къулыкъур щихьыгъ, мэзэ заулэрэ Iоф ышIагъ, нэужым апшъэрэ еджапIэм чIэхьажьыгъ. Илъэс еджэгъухэу зэпичыгъэхэм ягукъэкIыжь лъапIэу ащ зыди­Iыгъхэм ащыщ лъэпкъхэм зэдыряунэ псэолъэшIыгъэм иIахь, мыбэми, хилъхьанэу зэрэхъугъэр ары.
— Апэ Темыр Байкальскэм тагъэкIуагъ. Псыхъоу Байкал инэпкъ тытесыгъ, ар иинагъэкIэ кIыхьэ дэдэу щыт, непэ реным уеплъэу ущысыгъэми, уемызэщэу узIэпищэщтыгъ. Палаткэхэм тарылъыгъ, тшхыщтым тыщагъэ­кIагъэп. НыбжьыкIэ купым ты­зэхэтэу, чэфыгъор къытэбэкIэу Темыр Байкальскэ депом Iоф щытшIэщтыгъ. Сызхэтыгъэ отрядым лъэпкъ зэфэшъхьафхэр хахьэщтыгъэх: сирийцэхэр, мон­голхэр, корейцэхэр, кубинцэхэр, нэмыкIхэри. ТызщыIэгъэ илъэсым ехъулIэу инфраструктурэр нахь зэтырагъэпсыхьанэу игъо ифэгъагъэх: гъогухэм ащыщхэр, чIычIэгъ чIэкIыпIэхэр ашIыгъэхагъэх. Ащ мэзищэу къыщыс­хьы­гъэр сэркIэ гукъэкIыжь лъа­пIэу сиI, — хигъэунэфыкIыгъ Руслъан.
Ныбжьымрэ лъэпкъымрэ ямыпхыгъэу, цIыф куп хэхы­гъэу бамовцэхэм залъытэжьы. Нахьыбэхэм лIэшIэгъум ипсэо­лъэшIыгъэ игъэпсын зэрэхэлэ­жьагъэхэр щыIэныгъэм ишIу­хьафтынэу алъытэ. ТигущыIэгъу ащ еплъыкIэ гъэнэфагъэ фыриI.

— СыдигъокIи мэшIоку гъогушIхэм лъытэныгъэ афашIэу, мэхьанэ аратэу щытыгъ. Тэри тыстудентыгъ нахь мышIэми, джаущтэу къыддэзекIощтыгъэх: «сыдэу дэгъоу шъукъэкIуагъа, лэжьэкIо Iапшъэхэр лъэшэу ти­щыкIагъэх, шъукъыддэIэпыIэщт» къытаIощтыгъ. Ащыщхэр ахъщэ къагъэхъэным фэшI кIощтыгъэх, ау нахьыбэм ащ комсомольскэ екIолIакIэ фыряIагъ, патриотиз­мэр янэшэнагъ. А лъэхъаным мазэм лэжьапкIэу IофшIэпIэ къы­зэрыкIохэм соми 100 — 150-рэ къащаратыщтыгъэмэ, студентхэм мэзищым къыкIоцI сомэ мин фэдиз къыщыдгъэ­хъэгъагъ, ар багъэ, — къыхигъэщыгъ ащ.
ШъэоцIыкIу Руслъан зыгъэ­псэ­фыгъо мэзищым ыуж еджэным пидзэжьыгъагъ. Ащ ыуж а псэуалъэм ишIын хэлэжьэнэу хъугъэп, а лъэхъаным апшъэрэ еджапIэр къэзыуххэрэр IофшIапIэхэм агъакIощтыгъэх. Ленинград псэолъэшI гъэIорышIапIэу дэтыгъэхэм ащыщ ежь Iоф щи­шIэнэу хъугъэ. Илъэс пчъагъэу ащ зэрэщылэжьэн фаер зеухым, Адыгеим къыгъэзэ­жьыгъ. Iоф­шIэн зэфэшъхьафхэр ыгъэцэкIагъэх, джыдэдэм АР-м ипсэупIэ фонд игъэфедэн, псэуа­лъэхэм яшIын лъыплъэ­гъэнымкIэ Къэралыгъо инспекцием и ГъэIорышIапIэ ар иIофышI.
Iэшъынэ Сусан.