Тишъолъыр щыпсэухэрэм IофшIапIэ ягъэ­гъотыгъэнымкIэ Iофхэм язытет, гъэхъагъэу ыкIи щыкIагъэу яIэхэм, IофшIэпIэ чIыпIэу щыIэхэр зыфэдэхэм, программэу Iоф зыдашIэрэм афэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ цIыфхэм IофшIапIэ ягъэгъотыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу Адыгеим щыIэм ипащэу Галина Цыганковам.

— ЦIыфхэм IофшIэн ягъэ­гъотыгъэным иIофыгъохэм ягъэцэкIэн, IофшIэн зимыIэхэр охътэ къинэу зыхэтхэм къыхэщыгъэнхэм, мылъкукIэ IэпыIэгъу афэхъугъэным къэралыгъо политикэр афэIорышIэ. Джащ фэ­дэу мы унашъом къыхеубытэ IофшIапIэхэмкIэ бэдзэрым изытет зэгъэшIэгъэныр ыкIи ар зэтегъэуцожьыгъэныр, IофшIапIэ ямыIэу цIыфыбэ къэмынэным епхыгъэ Iофыгъохэр гъэцэкIагъэ хъунхэр, — къыIуагъ пэублэм Г. Цыганковам.
— Галина, непэ тикъэралыгъо иэкономикэ зэ­хъокIыныгъэу фэхъугъэ­хэм ялъытыгъэу шъо­лъырым IофшIэнымкIэ ибэдзэр изытет, джащ фэдэу IофшIакIохэм ягъэ­хьазырынкIэ программэу Iоф зыдашъу­шIэхэрэм тащыгъэгъуа­зэба?
— IофшIэным ылъэныкъокIэ щыIэ гумэкIыгъохэр нахь псын­кIэу дэгъэзыжьыгъэнхэм, Iоф­шIэнымкIэ бэдзэрым изытет зэхэфыгъэным, IофшIэн зимы­Iэхэм япчъагъэ шъыпкъагъэ хэлъэу уасэ фэшIыгъэным Гъэ­IорышIапIэр адэлажьэ. Мы ма­фэм ехъулIэу IофшIапIэ зимы­Iэхэм япчъагъэ къызэреIыхы­гъэм дакIоу IофшIэпIэ чIыпIэ зэдгъэгъотыгъэхэм япчъагъи хэдгъэхъон тлъэкIыгъ. 2024-рэ илъэсым имэзищэу пыкIыгъэм IофшIапIэ зэдгъэгъотыгъэхэм япчъэгъэ нэбгырэ мини 196-м ехъугъ (2023-рэ илъэсым мыщ фэдэ иуахътэ егъэпшагъэмэ, а пчъагъэр мини 184,1-рэ хъущтыгъэ). IофшIапIэ зимыIэхэм япчъагъэ проценти 3,2-кIэ къеIыхыгъ, 2024-рэ илъэсым имэзищэу пыкIыгъэм ти Гъэ­IорышIапIэ IофшIэн имыIэу нэбгырэ 6,500-рэ щатхыгъ. БлэкIыгъэ илъэсым мыщ фэдэ иуахътэ а пчъагъэр мин 16,800-рэ хъущтыгъэ.
Мыщ дэжьым къэIогъэн фае, IофшIэн зимыIэхэм япчъагъэ нахь макIэ хъугъэ нахь мышIэми, шъолъырым IофшIэнымкIэ ибэдзэр изытет уигъэрэзэпэнэу щытэп, IофышIэхэм тащэкIэ. Мы мафэм ехъулIэу IофшIэн языгъэгъотыхэрэр къыкIэлъэIухэу IофшIэпIэ мини 5-м ехъу ттхыгъэ, а пчъагъэр нахь макIэ хъурэп. Арэу щытми, IофшIэн зимыIэу зыкъытфэзыгъэзагъэ­хэм япчъагъэ нэбгырэ миным ехъу ныIэп. Ахэм ащыщэу нэбгырэ 873-мэ мы мафэхэм Iоф ашIэ. IофшIэн фаеу зыкъытфэзыгъазэхэрэм япчъагъэ зэрэмакIэм къыхэкIэу IофшIапIэ язы­гъэгъотыхэрэм тызэрэфаем фэдэу тиIэпыIэгъу ядгъэкIы­шъурэп. Ащ къыхэкIэу предприятиехэм япащэхэр къиныгъохэм ахэтых. Зэнэкъокъум хэтхэу Iо­фышIэхэр къыращэлIэнхэм фэшI ялэжьапкIэ къафаIэты, зы лъэныкъомкIэ ар дэгъукIэ афэплъэгъунэу щыт.
Программэу Iоф зыдатшIэхэ­рэм такъыпкъырыкIызэ лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ къэралыгъо фэIо-фашIэхэр тикъулыкъу афегъэцакIэ. Ащ ишIуагъэкIэ обществэм социальнэ гумэкIыгъоу хэлъыр нахь макIэ тшIын тэлъэкIы, социальнэ-экономикэ лъэныкъомкIэ гумэкIыгъоу щы­Iэхэр дэгъэзыжьыгъэхэ мэхъу, предпринимательствэм зыкъегъэIэтыгъэнымкIэ къэгъэлъэгъо­нышIухэм тафэкIо.
— Адыгэ Республикэм сыд фэдэ IофшIэпIэ чIыпIэха нахьыбэу ищыкIагъэр?
— Сэнэхьатэу тызыщыкIэхэ­рэм афэгъэхьыгъэу ренэу уплъэ­кIунхэр тэшIы, нэужым къэбарыр тисайт къитэгъахьэ. Зэфэ­хьысыжьэу тшIыгъэхэмкIэ АР-м гъэсэныгъэмкIэ ыкIи шIэны­гъэмкIэ и Министерствэ тхылъ фэтэгъэхьы тапэкIэ сэнэхьатэу зэрэрагъэджэщтхэм зэхъокIыныгъэ фэшIыгъэнхэм фэшI. Хабзэ зэрэхъугъэу, сэнэхьатэу тызыщыкIэхэрэм ащыщ лъэ­ныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ врач­хэр, кIэлэегъаджэхэр, кIэлэ­цIыкIу IыгъыпIэм икIэлэпIухэр. Джащ фэдэу рабочэ сэнэхьатхэм тащэкIэ, ахэр гъучIгъа­жъэхэр, пхъэнкIакIохэр, водительхэр. Мыхэм апылъ лэ­жьапкIэр зэрэмакIэм къыхэкIэу IофшIапIэхэм аIухьэхэрэп. Ар къыдэтлъытэзэ, цIыфхэм яфэIо-фашIэхэр афэдгъэцэкIэным фэшI ермэлыкъхэр, дэкIыгъо Iоф­тхьабзэхэр ренэу зэхэтэщэх, IофшIэпIэ чIыпIэу щыIэхэм ащы­тэгъэгъуазэх.
— Сыд фэдэ сэнэхьатхэмкIэ ежъугъаджэ­хэра?
— ЛъэныкъуитIумкIэ егъэ­джэнхэр зэхэтэщэх. Апэрэ лъэ­ныкъоу «ЦIыфхэм IофшIэн ягъэгъотыгъэныр» зыфиIорэ программэм хахьэу IофшIапIэ зимыIэхэр едгъэджэнхэу амал тиI. Ащ нэмыкIэу пенсием щы­Iэхэу шIоигъоныгъэ зиIэхэми— шIэныгъэ тедзэхэр зэрагъэ
гъотых. Джащ фэдэу сабый къызы­фэхъугъэкIэ нэу щысым исэ­нэхьат хигъэхъонэу фаемэ е IофшIапIэр зэблихъу, нэмыкI сэнэхьат зэригъэгъоты шIоигъо­мэ, ащ фэдэхэри етэгъаджэх.
ЯтIонэрэ лъэныкъор «Лъэпкъ проектэу «Демография» зыфиIорэр ары. ЦIыфхэм IофшIэн ягъэгъотыгъэнымкIэ гупчэр фе­деральнэ къулыкъум хэхьэ. Егъэджэнхэр федеральнэ операторищмэ зэхащэ, лъэныкъо 400-м ехъумкIэ фэIо-фашIэхэр арагъэгъотых. «Работа России» зыфиIорэ порталым уихьэмэ, фэIо-фашIэхэр зыфэдэхэм защыбгъэгъозэн плъэкIыщт. Мы программэм нахьыбэу къыхэлажьэхэрэр илъэси 7-м нэс зыныбжь кIэлэцIыкIу зиIэ ныхэр ары. КъэIогъэн фае, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэкIодагъэхэм яунагъо исхэр программэм къыхэтэгъэлажьэх.
КIэу тиIофшIэн къыхэхьагъэ­хэм ащыщ егъэджэнхэр зэхэтщэнхэм фэшI лъэныкъуищ зэ­зэгъыныгъэ зэдэшIыгъэныр. Джы IофшIапIэ языгъэгъотырэм зэзэгъыныгъэ адишIын фае еджэ­ныр къызиухыкIэ ежь дэжь Iоф щишIэнэу. ГъэрекIо сэнэхьат зэзыгъэгъотыгъэхэм япроцент 80-м ехъумэ IофшIэпIэ чIыпIэхэр агъотыгъэх.
— Егъэджэнхэм апылъ пIалъэр сыд фэдиза?
— Сэнэхьатэу зэреджэхэрэм елъытыгъэу пIалъэу ыкIи шIыкIэу агъэфедэрэр зэфэшъхьаф. Очнэу зэреджэхэрэм нэмыкIэу Iудзыгъэ шIыкIэри къызфагъэфедэн алъэкIыщт. Гупчэм икъу­тамэу къалэхэм ыкIи районхэм ащыIэхэм зэкIэми компьютерхэр ачIэтых. Унэм компьютер щызимыIэхэр гупчэм къэкIонхэ, щеджэнхэ алъэкIыщт. Проектэу «Цифровизация» зыфиIорэм тигупчэ кIэщакIо фэхъугъэу гъэрекIо къыщегъэжьагъэу ащ Iоф ешIэ. А илъэсым зэнэкъо­къум тыхэлажьи, типроект хагъэунэфыкIырэ чIыпIэр къыфагъэшъошагъ.
— А проектым сыда имэ­хьанэр?
— Мэхьанэу иIэр, ыпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, компьютерым хэшIыкI фызимыIэхэр, джащ фэдэу унэмкIэ зимыIэхэр гупчэм щеджэнхэ алъэкIынэу амалхэр ятыгъэнхэр ары.
— ЗэреджэхэрэмкIэ хэта ыпкIэ зытырэр?
— Федеральнэ операторищмэ егъэджэным пэIухьэрэ ахъщэр аты. Федеральнэ мэхьанэ иIэу субсидие шIыкIэм тетэу ахъщэ къафатIупщы. Егъэджэн организацие зэфэшъхьафхэм зэзэгъыныгъэ адашIы. ЛъэIу тхылъ атхынымкIэ IэпыIэгъу тафэхъу. ГущыIэм пае, сэкъатныгъэ зиIэхэм IофшIапIэ къа­фэгъотыгъэнымкIэ Теуцожь рай­оным къэгъэлъэгъон дэгъу­хэр иIэх. Процент 60-м кIахьэу сэкъатныгъэ зиIэхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр къафагъотыгъэх, гъэ­рекIо а пчъагъэр проценти 100-м кIахьэщтыгъ. Теуцожь районым щыIэ гупчэм икъутамэ иIофышIэхэм IэпэIэсэныгъэ ин ахэлъэу цIыфэу къяуалIэхэрэм адэгущыIэх, яфэIо-фашIэхэр афагъэцакIэх, IофшIэпIэ чIыпIэхэр къафагъотых. Мыщ фэдэ шIыкIэхэмкIэ къэгъэлъэгъоны­шIухэм афэкIох.
— Зыныбжь имыкъугъэу республикэм щыпсэухэ­рэм охътэ гъэнэфагъэкIэ IофшIапIэ къафэгъотыгъэным фэлэжьэрэ программэр сыдэущтэу гъэцэкIагъэ хъура?
— Илъэсыбэ хъугъэу зы­ныбжь имыкъугъэхэм гупчэм Iоф адешIэ. Гъэмэфэ лъэхъаным имызакъоу, илъэсым къыкIоцI охътэ гъэнэфагъэкIэ ахэм Iоф­шIэн ятэгъэгъоты. Ахэр IофшIапIэхэм аIубгъэхьан хъумэ, бэ тхылъэу бгъэхьазырын фаер. ТынаIэ зытедгъэтырэр IофшIэнымкIэ кодексым къызэрэди­лъытэу зыныбжь имыкъугъэхэм IофшIэпIэ чIыпIэ къафэгъоты­гъэн закъор арэп, IофшIэныр щынэгъо къытэу щымытыныр ары анахь шъхьаIэр. Хэбзэгъэу­цугъэм къызэригъэнафэу, илъэс 14 — 16 ыкIи илъэс 16 — 18 зыныбжьхэмкIэ зэтефыжьыгъэ­хэу IофшIэн ятэгъэгъоты. Мы лъэныкъомкIэ гъэсэныгъэмкIэ гъэIорышIапIэу муниципальнэ образованиехэм ащыIэхэм, гурыт еджапIэхэм Iоф адэтэшIэ, зыкъытфэзыгъэзэгъэ Iэтахъохэм яспискэ аIэкIэтэгъахьэ. Зыныбжь имыкъугъэхэм еджэпIэ бригадэхэм Iоф ащашIэ, еджапIэм ищагухэр аукъэбзых, къоджэ псэупIэм изэтегъэпсы­хьан, саугъэтхэм ягъэцэкIэжьын кIэлэцIыкIухэр чанэу хэлажьэх.
— Мыхэм хэта лэжьапкIэ къязытырэр?
— Зыныбжь имыкъугъэхэм лэжьапкIэ язытырэр муниципальнэ образованиехэр. Мы аужырэ илъэсхэм ахэр чанэу мы программэм къыхэлажьэх. ЫпэкIэ мы лъэныкъомкIэ къиныгъохэр щыIагъэх, икъу фэди­зэу мыщ пэIуагъэхьащт мылъкур къатIупщыщтыгъэп. Джы муниципальнэ образование пэпчъ мы IофшIэным чанэу хэлажьэ.
Муниципальнэ образова­ние­хэм анэмыкIэу, ти ГъэIорышIапIэ мылъку IэпыIэгъу зыныбжь имыкъугъэхэм ареты Iоф зэришIэгъэ мэфэ пчъагъэм те­гощагъэу, гурытымкIэ ар сомэ 1611-рэ мэхъу.
Бюджет организациехэр хэмытэу, сатыушI организациехэм, къыдэгъэкIыным пылъ предприятиехэм япащэхэр нахьыбэу ныбжьыкIэхэм зыкъафагъэзэ-
нэу, IофшIэпIэ чIыпIэхэр къара­тынхэу тыфай. КIэлэцIыкIур ицIы­кIугъом къыщыублагъэу IофшIэным фэбгъэхьазырын фае. Зыныбжь имыкъугъэхэм обществэм федэ къыфахьэу къэгъэтэджыгъэнхэ фае. Ащ непэ зэрищыкIагъэу мэхьанэ зетымыткIэ, лIэужыр тшIокIо­дыщт.
— Предприятиехэм, организациехэм япащэхэм сыдэущтэу ныбжьыкIэ­хэр IофшIэным кIагъэгу­шIухэра?
— Шъыпкъэ, цIыфхэм IофшIэн языгъэгъотыхэрэм зыныбжь имыкъугъэхэм Iоф адашIэныр ашIокъин. УплъэкIунэу къулыкъу зэфэшъхьафхэм зэхащэхэрэм ащэщынэх. Сыда пIомэ Iэтахъор IофшIапIэм аштэ хъумэ, IофшIэнымкIэ хэбзэгъэуцугъэр аукъо хъущтэп, бэ ащ шапхъэу пылъыр. Джары мы Iофыр къэ­зыгъэкъинырэр.
— Зыныбжь имыкъугъэу сыд фэдиза зыкъышъу­фэ­зыгъэзагъэр?
— Мы илъэсым имэзищэу пыкIыгъэм нэбгырэ 1280-мэ яфэIо-фашIэхэр афэдгъэцэкIагъэх. Мы мафэхэм зыныбжь имыкъугъэ нэбгырэ 360-мэ Iоф ашIэ. НахьыбэрэмкIэ ахэм еджэпIэ бригадэхэм, шъофхэм ащэлажьэх.
— Ахэм ащыщэу апэрапшIэу хэта IофшIапIэ къызфэжъугъотырэр?
— Сабыибэ зэрыс, гъот макIэ зиIэ ыкIи зэгурыIоныгъэ зэрымылъ унагъохэм якIэлэ­цIыкIухэр ары. Джащ фэдэу зыныбжь имыкъугъэхэм алъэныкъокIэ комиссием иучет хэтхэм, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлэжьагъэхэм яса­быйхэм Iоф адэтэшIэ. ГущыIэм пае, зыныбжь имыкъугъэхэм яIофыгъохэмкIэ комиссием ­иучет Iэтэхъо 22-рэ хэтмэ, са­быибэ зэрыс ыкIи гъот макIэ зиIэ унагъохэм якIэлэцIыкIу 300-м ехъумэ IофшIэпIэ чIыпIэхэр къафэдгъотыгъэх.
КIАРЭ Фатим.