ХьакIэмзые щыщ Хъокlон Хъаджэт ыныбжь илъэси 100 зэрэхъугъэр бэдзэогъум и 1-м хигъэунэфыкlыгъ.

Нэнэжъ бэгъашIэм илIэужиплI къыкIэ­лъыкIуагъ, илъфыгъэхэм къатекIыжьыгъэхэри зэхэтэу нэбгыри 100-м кIэхьэ, лlэкъо пшIы пчъагъэр благъэ фэхъугъ, ипхъорэлъфхэм япхъорэлъфхэр къылъэ­гъужьыгъэх.
ХъокIон Хъаджэт ипхъорэлъфхэм сэри сащыщ . Ащ ыпхъоу Нэфсэт сырипшъашъ. Сянэ нэмыкIэу нэнэжъ ыпIугъэх ФатIимэт, Мухьарбый, Хьалимэт, Рэмэзан, Нурыет ыкlи Саныет. ЗэкIэри ныжъ-тыжъ хъугъэх, ахэм къалъфыжьыгъэхэм нэнэжъ-тэтэжъхэри ахэтых. Аужырэ илъэс 20-м нэнэжъ ынэмэ амылъэгъужьырэми, къутэмэшхоу къытекIыгъэм щыщыбэр анэгукIэ къымышIэхэрэми, нэбгырэ пэпчъ шIулъэгъу­шхор фыриI, нахьыбэр амакъэкIэ къешIэжьы, «хэта ар?» ымыIоным фэшI, кIэрыхьэрэм зиер реIо.

«Нэнэжъ, сыдэу ущыта? СыпфэгушIо уимафэкIэ! Сэры ар, ТIахьир ары», — еIо къом ыкъом икIалэ.
Нэнэжъ, ХъокIон Хъаджэт, бэдзэогу­м и 1-м, 1924-рэ илъэсым Джыракъые къыщыхъугъ. ЫтыщкIэ Къатмэсхэм ащыщ, Исмахьилэ ыпхъу. Ным, ныжъым ифэбагъэ джы къызнэсыгъэм ащ къыттетмэ, ежьым ащ фэдэ насып иIагъэп. Сянэжъ янэ идунай зехъожьым, илъэсиплI-тфым итыгъ, ылъэгъугъэуи ыгу къэкIыжьырэп.
«Уянэ къыпшъхьащымытыжьыныр къины. КъэсэшIэжьы, сицIыкIугъом гущыIэ дахэ къысэзыIорэм нахь дэгъу щымыIэу къысщыхъущтыгъ. Къэбыхьаблэ бэрэ сыщыIэщтыгъ. Сянэ ытыщхэр ащ щыщыгъэх. Шыпхъу нахьыжъхэмрэ зы шырэ сиIагъэх. Сэ санахьыкIэ дэдэу тазыфагу бэ дэлъыгъэр. Тинысэ, сшынахьыжъ ишъхьэгъусэ, къысфэдэгъу дэдагъ. Сыгу хигъэкIыгъэу къэсшIэжьырэп», — еIо нэнэжъ.
Ау ным фэмыдэу тым ащ гу щифагъ. Илъэси 106-рэ къыгъэшIагъ. Сянэ ар къылъэгъужьыгъэу къызэрэсфиIотэжьыгъэмкIэ, лIыжъ жэкIэф лъэпэлъэгэ дахэу, ынэгушъо зэлъагъэ имыIэу щытыгъ, къоеихылъэ, чы мэтэжъыехэм яшIынкIэ Iэзагъэ.

Ау ибэу къызэрэтэджыгъэм изакъоп нэнэжъ къинэу ылъэгъугъэр. Къэралыгъом къыдигъэшIэгъэ лIэшIэгъум къыкIоцI ащ итарихъ зэрэпсаоу къыдикIугъ. Гъаблэр, Хэгъэгу зэошхор, зэоуж зэтегъэуцожьыныр, хабзэм изэблэхъун, непэрэ мафэм къынэсыжьэу ащ ынэгу кIэкIыгъэх.
«Сысабыигъ, ау гъаблэм илъэхъан зэрэхьылъагъэр къэсэшIэжьы. Щыгъу щыIагъэп. Тшхырэр зэкIэ мыщыугъэ. Джащ фэдагъ шъоущыгъури. Лыр зытшхыщтыгъэр зэгъо дэдагъ», — ыгу къэ­кIыжьы нэнэжъ.
Ыныбжь емылъытыгъэу, нэнэжъ шIэжь дэгъу дэдэ иI. Ынэгу кIэкIыгъэр зэкIэ IупкIэу къешIэжьы. Ежьыр нахь зэныбжьыкIэм а пстэур къедгъэIотэжьынэу, ттхыжьынэу тыгу къэкIыгъэп. Нахьыжъ тызэхъум, блэзгъэкIыгъэр къызгурыIуагъ — илъэсишъэ тарихъым зынэ кIэкIы­гъэр­ сэ сянэжъ. Джы ар лъыкIэзгъэхьажьы сшIоигъу, ау ыныбжь елъытыгъэу, кIуа­чlэр зыфэмэкIэ ныжъыр гущыIэным егъэпшъы. Ары нахь мышIэми, сыIоупчIыхьэ. Бэрэ ыгу къэкIыжьырэмэ ащыщ Хэгъэгу зэошхор. Ащ дэжьым нэнэжъ илъэс 17 ыныбжьыгъ. Нэмыцхэр ичылэ къызэрэдэхьагъэхэри, зэрэдэкIыжьыгъэ­хэри ащ IупкIэу къешIэжьы, жъалымыгъэу зэрахьагъэхэри къытфеIотэжьых.

«Тинысэ пщэрыхьанэу амал иIагъэп. КъакIохэти ыгъэхьазырырэр рахыщтыгъ. Ар ренэу къыташIэщтыгъ, тшхын тимыIэу бэрэ тыкъинэщтыгъэ. Къиныгъэ адэ а лъэхъаныр. «Окопхэр шъутIыщтых» аIуи тыращэжьагъэу бомбежкэ лъэш тыхэфэгъагъ. ОшIэ-дэмышIэу нэмыцхэм якъу­хьэлъатэхэр къытшъхьэщыбыбэхи, къытаохэу аублагъ. ГуIэм тыхэтэу ку чIэгъ зытшIыгъ. Умыщынэнэу щытыгъэп. Тибылымхэм ащыщхэри къаукIыгъагъэх», — къысфеIуатэ нэнэжъ.
Ишъхьэгъусэу, сятэжъэу ХъокIон Хьисэ (зэрашIэрэр Пакъ) фашистхэм илъэситфым язэуагъ. Илъэс 20 ыныбжьэу ар зэуапIэм Iухьэгъагъ, танкистыгъ. Зэпэуцужь лъэшэу иIагъэхэм ащыщ пыим итопыщэ зэрысыгъэ танкым къытефагъ. Ар зэрэзэхикъутагъэм имызакъоу, ты­жъым ылъэкъо лъэныкъуи пиутыгъ. Ау сэкъатныгъэ иlагъэми, сыд фэдиз къин алъэгъугъэми, щыIэкIэ дахэ агъэпсын алъэкIыгъ, илъэс 60 фэдиз къызэдагъэшIагъ, лъфыгъэхэр апIугъэх, алэжьыгъэх, пстэури алъакъо тырагъэуцуагъ. Адыгэ унагъом ишэн-хабзэхэм арыгъуазэхэзэ псэугъэх. Бэрэчэтыр, нэхъоир унагъом илъыгъэх. Гъаблэр, щымыIэр зышъхьэкIэ зыушэтыгъэ ныжъымрэ тыжъымрэ сабыйхэм ашхын щымыкIэнхэр пшъэрылъ шъхьаIэу зыфалъэгъужьыщтыгъ. Ары нахь мышIэми, къинэу алъэгъугъэм губжыпхэ, шэн кIэкI ышIыгъэхэп. Ренэу дэхэIолагъэ, щэч ахэлъэу, рэхьатыгъэх. Нэнэжъ, джы илъэсишъэ зыхъугъэми, а шэнхэр къы­хэнагъэх. ЩыIэныгъэ гъогу хьылъэу къыкIугъэр дасшIэу нэнэжъ сшIогъэшIэгъонэу бэрэ сеплъы: къызгурыIорэп— ыщэчыгъэ заулэм ыуж щэIагъэ, рэхьатныгъэ, гуфэбэныгъэ сыдэущтэу къы­хэнэжьыгъа, гущыIэ дахэу ренэу къытпигъохырэр тыдэ къырихыра?
— Непэ цIыфыгъэ ахэлъыжьэп. Тэ тилъэхъан шIу зэрэлъэгъущтыгъэх. Адэ, зыгорэ зэрамыIощтыгъэу сIорэп. Ау ащ фэдэр мэкIагъэ. Джы зэкIэри зэфэдэ сшIошIы, зэрэхь-зэрэшхым хэтых, — еIо нэнэжъ.
— Адэ, нэнэжъ, илъэсишъэ гъашIэм узэкIэплъэжьмэ, сыда анахь шъхьаIэу къэнэжьырэр?
— ШъхьаIэр псауныгъэ уиIэныр, уисабыйхэр псаунхэр ары, — къысеIо ащ.
Ары, ащкIэ нэнэжъ жъышъхьэ мафэ хъугъэ пIон плъэкIыщт. Илъфыгъэхэр къетэкъокIыгъэх. Адыгэ унэгъо хабзэу къо нахьыкIэр тыщым къинагъэу кIэрыс. МэфэкIхэм пстэуми ащ тыщызэрэугъои. ИгъашIэ ия 100-рэ илъэс ихэгъэунэфыкIыни джыри зэ тызэхэхьанымкIэ ­амал­ышIу хъугъэ. Непэ тэркIэ ар тызэфэзыщэрэ джэныкъо машIу.
Ильэси 100 мэфэкIымкIэ Урысыем и Президентэу Владимир Путинымрэ АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Муратрэ гушIо тхылъхэр ащ къыфагъэхьыгъэх. Ышъхьэ­кIэ къеблагъи, къыфэгушIуагъ Кощ­хьэблэ районым ипащэу Хьамырзэ Заур.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр авторым иех.