Гуманитар ушэтынхэмкIэ ­Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм тарихъымкIэ иотдел ишIэныгъэ IофышIэ шъхьаIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, АКъУ-м идоцентэу, щытхъуцIэ­хэу «РСФСР-м народнэ просвещениемкIэ иотличник», «АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху», «Урысые Федерацием профессиональнэ гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъ» зыфиIохэрэр, щытхъу тхылъыбэр къызфагъэшъошагъэу ыкIи тхылъ 25-м нахьыбэм яавторэу ЕмтIылъ ­Разыет Хьаджэбирам ыпхъум иIофшIэн мыпсынкIэ зэрэзэхищэрэм, ащ шIуагъэу къы­кIэкIырэм, наукэм хахъоу фи­шIырэм защыдгъэгъуазэ тшIоигъоу мы мафэхэм зыIуд­гъэ­кIагъ.

— Разыет, ублапIэ зимыIэ Iоф хъурэп, сшIоигъуагъ уикъэхъу­кIэ, уиеджакIэ кIэкIэу тэб­гъашIэ.
— 1941-рэ илъэсым гъэтхапэм и 12-м Тэхъутэмыкъое районым ит къуаджэу Щынджые мэкъумэщышIэ унагъо сыкъы­щыхъугъ. Тынчыныгъэ-гупсэфныгъэ тиIэу зэш-зэшыпхъухэм тапIугъ, талэжьыгъ. Щынджые гурыт еджапIэм сыщеджагъ, Къэбэртэе-Бэлъкъар университетым тарихъымкIэ ифакультет 1966-рэ илъэсым къэсыухыгъ.
— IофшIэн апэрэ лъэбэкъур зыщыпшIыгъэр, уиилъэсхэр зэрэлъыкIотагъэхэр?
— Щынджые еджапIэм илъэси 4-рэ ыкIи Тэхъутэмыкъое гурыт еджапIэми ащ фэдизрэ тарихъымкIэ кIэлэегъаджэу Iоф ащысшIагъ. Ащ ыуж Мыекъуапэ шIэныгъэхэм зыщыхагъэхъорэ институтым сыкъырагъэблагъи, илъэс 20-рэ ащ Iоф щысшIагъ, гъэсэныгъэ системэм сыхэтыгъ. Мы институтым зыкъэзгъотынымкIэ лъэшэу ишIуагъэ къысэкIыгъ. Пэщэ дэгъу дэдэу БрантIэ Щэбан Ибрахьим ыкъор ицIыфыгъэ лъагэкIи, ишIэныгъэ-IэдэбкIи ныбжьырэу щысэ сфэхъугъ, пэщэ дэгъум бэба елъыты-­
гъэр ыкIи гъогу дэгъу утырещэба.
— Мы институтым илъэс тхьапш хъугъа узыIутыр?
— 1995-рэ илъэсым щегъэжьагъэу тарихъымкIэ отделым мыщ Iоф щысэшIэ, нахь пэсаIоу, Адыгэ къэралыгъо университетым тарихълэжь-егъэджакIоу 2015-рэм нэс сыщылэжьагъ.
— Наукэ хьасэм узэрэхэуцуа­гъэр, уиIахьэу хэлъыр?
— Илъэс 30-м лъыкIахьэу АРИГИ-м Iоф щысэшIэ, сэ анахьэу сыздэлажьэрэр адыгэ лъэпкъым итарихъ — шIур зы­лэжьыгъэ цIыфхэм ялъагъо сырэплъэ­жьы, ашIагъэр кIэсэгъэтхъы, сэухъумэ. Ащ фэдэу зыцIэ къепIонэу, зигугъу пшIынэу макIэп адыгэхэм къахэкIыгъэ­хэр. Сэ сшъхьэкIэ анахь зыпэблагъэ сыхъугъэхэм ащыщых зэлъашIэрэ драматургэу, апэрэ адыгэ театрэм ыкIи театрэ искусствэм АдыгеимкIэ ягъэ­псакIоу Цэй Ибрахьимэ, апэрэ адыгэ шIэныгъэлэжьышхо-нартоведэу Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр. Мыхэм ящыIэныгъэ ыкIи ятворчествэкIэ тхылъхэр стхыгъэх: «Годы большой жизни» зыфиIорэр И. С. Цэим фэгъэхьыгъ, щыIэкIакIэм игъэпсын кIо­чIэшIу ышъхьэкIэ хэзылъхьагъ. 2020-рэ илъэсым «Аскер Гадагатль. Очерки о жизни, литературной и научной деятельности» зыфиIорэр ятIонэрэ тедзэгъоу 2022-м къыдэкIыжьыгъ.
Сынэ къыкIидзагъ сапа­шъхьэ щызэтелъхэм ащыщ тхы­лъышхо гъэцэкIагъэр, сы­лъэIабэ ыкIи сеупчIы.
— мыри ора зыер, Разыет?
Бзылъфыгъэ Iэдэб гъэсагъэр шъабэу IогушIукIы, тхылъ-энциклопедиеу «Адыгская (черкесская) женщина в российской и мировой истории» зыфиIорэр къызэгуехы. Мыр пхъонтэ гъэкIэрэкIагъэм фэд, нэкIубгъохэр, хъишъэ-хъырахъи­шъэу къызэтещыкIых. Адыгэ (черкес) бзылъфыгъэр урысые ыкIи дунэе тарихъым зэрэхэуцуагъэр къэзыIуатэу ыкIи къэзыушыхьатэу щыт. ЩыIэныгъэм илъэныкъуабэм — гъэсэныгъэм, медицинэм, шIэныгъэм, культурэм, искусствэм, хэгъэгур къэухъумэгъэным, лъэпкъ Iэпэщы­сэхэмкIэ IэпэIэсагъэм хэгъэхъогъэным, бзылъфыгъэ акъыл-Iушыгъэм, IэпкIэ-лъэп­кIагъэм, IорышIагъэм, губзыгъагъэм тхылъыр къатегущыIэ. Ащ иавторэу ЕмтIылъ Разыет зэрэIофшIэкIо емызэщыжьыр кIэзгъэтхъызэ, «Опсэу! Адыгэ бзылъфыгъэм ишIулэжьыгъэ мыухыжь псэ къыпыбгъэкIагъ» — есэIо.

Щэч хэлъэп, «Адыгэ (черкес) бзылъфыгъэхэм тарихъым чIыпIэу щаубытырэр» зыфиIоу Разыет ытхыгъэр, апэрэ тхылъ-энциклопедие гъэшIэгъонэу зэрэщытыщтым ыкIи къызэрэнэщтым.
— Разыет, джы мы аужырэ илъэс зытIущым уздэлэжьа­гъэ­хэу, къыдэбгъэкIыгъэхэм сафэбгъэнэIосэна?
— Ахэри марых, — еIо. — сапашъхьэ къырелъхьэ итхылъыкIэу «Щенджий. История через столетия» зыфиIоу тхылъ тедзапIэу «Качествэм» 2022-рэ илъэсым къыщыдэкIыгъэр. Ар лъэгъупхъэ, тхып­хъэ-сыпхъ, зэкIэ икъуаджэ, ащ лIакъоу, унагъоу щыпсэухэрэм ыкIи зэошхом хэлэжьагъэхэу (псаухэм) ыкIи ащ щы­фэхыгъэхэм яхьылIагъ. Мы тхылъымкIэ лъэтегъэуцо бэмышIэу Разыет икъуа­джэу Щынджые щызэхищэгъагъ.
— «Iоф зиIэр щысырэп» аIо адыгэхэм. Ар къэбгъэшъыпкъэ­жьэу, Разыет, бэдэд пфызэшIо­кIэу пфэукIочIырэр. Мары бэ­мы­шIэу мы илъэсым тхылъ инитIу къыдэбгъэкIыгъ, кIэкIэу тафэгъэнэIуасэба, охътэ тхьап­ша ахэм атебгъэкIода­гъэр?
— Тхылъ-энциклопедиехэм яапэрэ ыкIи ятIонэрэ томхэр зэхьылIагъэхэр Адыгеим ирайон зэфэшъхьафхэм япсэу­пIэхэр арых, — сегъэгъуазэ шIэныгъэлэжьым, — мы тхылъышхуитIур, илъэсыбэ IофшIагъэм къакIэкIуагъ. Энциклопедие тхылъитIум акIышъо ыкIи акIоцI сурэтхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэх: гущыIэм пае, апэрэ томыр къалэхэу Мыекъуапэ ыкIи Адыгэкъал, Тэхъутэмыкъое, Шэу­джэн, Теуцожь районхэм яэмблемэхэр зытешIыхьагъэх.
ЯтIонэрэ томыр Красногвардейскэ ыкIи Кощхьэблэ районхэм яэмблемэхэр зытешIыхьагъэх, япсэупIэ чIыпIэхэр зэкIэ къызщытыгъэх.
— Сымыгъуащэмэ, джыри зы том къыдэкIынэу щыт, арыба?
— Ары. Джэджэ ыкIи Мыекъопэ районхэм афэгъэхьыгъ, зэрэслъэкIэу сыугъоигъэхэм садэлажьэ, хэгъэхъожьын тIэкIу-шъокIухэр джыри сшIыщтых.
— Мы илъэс зэIэпытхэм Iофы­шхоу блэжьыгъэр мы тхылъыкIэ пшъхьапэхэу сапашъхьэ илъхэм къаушыхьаты, мыщ фэдизым сыд шIуагъа ахэлъыр?
— Нуриет, мы уапашъхьэ къислъхьэгъэ тхылъхэр зэкIэ адыгэ лъэпкъ тари­хъыр хэти физыIотыкIхэу, езгъашIэхэу гъэпсыгъэх. Тылъэпкъэу тыщыIэнэу, ты­къызэтенэнэу тшIоигъомэ, мыхэр къыткIэхъухьэхэрэмкIэ осэшIу зиIэх, лъапIэх.
— ТапэкIэ Iоф зыдапшIэмэ пшIоигъоу уиIэ темэр зыфэдэр?
— Адыгеир репрессием илъэхъан, цIыфхэр къинэу зыхэтыгъэхэр, лажьи хьакъи ямыIэу, цIыфхэр хьазаб зэрэ­хагъэтыгъэхэр ыкIи мы охътэ гомыIур къызэрэзэпачыгъэр къиIотыкIыгъэныр, къэтхыжьыгъэныр ары.
— ДжырэкIэ оугъуае ара?
— Къытебгъэфагъ, щынэгъончъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум ихъарзынэщ, край архивым ыкIи Краснодар дэт тхылъеджапIэу А. С. Пушкиным ыцIэкIэ щытым сащыIагъ, сащыугъоягъ, а зэкIэ сыджыжьыщт, зэзгъэпшэщт, зэзгъэ­кIу­жьыщт.
— УзкIэхъопсыщтыгъэу къыб­дэхъугъэр ыкIи къыбдэмыхъу­гъэр?
— УгукIэ пшIоигъомэ, Iофым зытеоухэмэ, къыбдэмыхъун щыIэп, ар зы, сызыкIэхъопсырэр ти ЧIыгу, ти Хэгъэгу мамырныгъэр къарыуцожьынышъ, ащыпытэныр ары.
— Опсэу тызэрэбгъэгъозагъэмкIэ, Разыет.
— Ори ары.
Мамырыкъо Нуриет.
Сурэтхэр: «Адыгэ макъэм» ихъарзынэщ къыхэтхыгъ.