Урысые Федерацием и Президентэу Владимир Путиным 2021-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 2-м зыкIэтхэжьыгъэ унашъоу N 400-р зытетыр Урысыем илъэпкъ щынэгъончъагъэ — ар Урысые Федерацием иIэкIоцI ыкIи иIэкIыб щынагъохэм ащыухъумэгъэныр, ащ дэжьым цIыфхэм яконституционнэ фитыныгъэхэмрэ шъхьафитныгъэмрэ къыдэлъытэгъэнхэр, ящыIэкIэ-псэукIэ зытет дэгъоу зэтегъэпсыхьэгъэным, мамырныгъэрэ зыкIыныгъэрэ хэгъэгум игъэлъыгъэнхэр, Урысыем исуверенитет, икъэралыгъо гъэпсыкIэ къызэтегъэнэгъэныр ыкIи социальнэ-экономическэ хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр къыдэзылъытэхэрэ хэбзэгъэуцугъ.

Сыдэущтэу непэ Урысыем илъэпкъ щынэгъончъагъэ къэухъумагъа? ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер зыщыкIорэ уахътэм лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ тикъэралыгъокIэ а гумэкIыгъор анахь шъхьа­Iэхэм ащыщ хъугъэ, сыда пIомэ зэхэт КъохьапIэр США-мрэ НАТО-мрэ япащэхэу Урысыем къыфелъых, иамалхэр къырагъэIыхынхэм, зэхагъэзыным афэшI.
Фашизмэм пэуцужьыгъэнымкIэ коалициеу щыIагъэмкIэ тисоюзникыгъэхэм ятарихъ шIэжь кIэко дэдэу къычIэкIыгъ. Тызэгъусэхэу германскэ фашизмэм ыкIи нацистскэ идеологием тызэратекIогъа­гъэр ащыгъупшагъ. ГухэкIышхоу щыт нахь мышIэми, нацизмэр лъэпсэкIод ашIыгъа­гъэп, ащ къыхэкIэу тигъунэгъу шъыпкъэу — Украинэм ишъолъыр къыщытэджы­жьыгъ.
ЯтIонэрэ дунэе заом итарихъ зыфэдгъэзэн, ащ пкъэу иIагъэр Хэгъэгу зэо­шхор ары, ау илъэсипшI пчъагъэ хъугъэшъ КъохьапIэмрэ Урысыемрэ яобщественнэ купхэмкIэ идеологическэ бэнэныгъэ лъэшэу къэнэжьы. ТекIоныгъэ къыдэзыхыгъэ лIэужэу 1945-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 24-м Ящэнэрэ Рейхым иштандартхэмрэ ибыракъхэмрэ Краснэ площадым ит Мавзолеим ыпашъхьэ изытэкъогъагъэр, илъэсипшI заулэ зытешIэрэ ужым гитлеровскэ Германием фэдэу ЯтIонэрэ дунэе заор къыригъэжьагъэкIэ алъытэжьыныр, мысагъэр къытыралъхьажьыныр хэта зышIагъэр?
Сыдэущтэу ар хъугъа? Сыдым пае лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ хъурэ советскэ народэу Хэгъэгу зэошхом илъэхъан лIыхъужъныгъэшхо зезыхьагъэм, дунэе цивилизациер къэзыухъумагъэм непэрэ демократ нэпцIымэ къаIэкIахьэрэр раIолIэныр афэтыдэра? ГухэкIми, СССР-р зыгъэмысэрэмэ икъоу тапэуцужьыгъэп.
2009-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ ОБСЕ-м и Парламентскэ ассамблее «Германиемрэ СССР-мрэ зэтемыбэнэнхэм фэгъэхьыгъэ пактыр» илъэс 70-м ехъулIэу зэфэгъэблын резолюциеу «Гощыгъэ Европэр зэгогъэхьажьыгъэныр» зыфиIорэр ыштагъ ыкIи шышъхьэIум и 23-р «Сталинизмэмрэ нацизмэмрэ яшIэжь мафэу» ыгъэнэфагъ. Резолюцием къыщеIо Германиемрэ СССР-мрэ ЯтIонэрэ дунэе заор къызэрежьагъэмкIэ зэфэдэу пшъэдэкIыжь ахьэу. Тыгу къэдгъэкIыжьын М.С. Горбачевыр тиIэшъхьэтетзэ, ащ ыуж Б.Н. Ельциным илъэхъан тикъэралыгъо ОБСЕ-м хэхьанэу ыуж зэритыгъэхэр. Польшэм и Лъэпкъ зэIукIэ — сеймым резолюциеу 2009-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 23-м ыштагъэм къыщиIощтыгъ Дзэ Плъыжьыр 1939-рэ илъэсым сувереннэ Польшэм тебэнагъэу, КъохьэпIэ Украинэу ыкIи Белоруссиеу Польшэм джыри 1920-рэ илъэсым Советскэ Урысыем шIуиубытыгъагъэхэр къытехыжьыгъэнхэмкIэ Iофтхьабзэу зэрихьагъэхэр джарэущтэу зэблахъугъ.
Ау Европарламентыр ащ къыщыуцугъэп. ИлъэсипшI тешIагъэу, 2019-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ ОБСЕ-м резолюциякIэу «Европэм инеущрэ лIэужмэ апае тарихъ шIэжьыр къэгъэнэгъэным имэхьанэ фэгъэхьыгъ» зыфиIорэр ыш­тагъ. Резолюцием ышъхьэ зэрэтхыгъэмкIэ зэфэхьысыжь тэрэз къыкIэлъыкIонэу апэрэмкIэ къыпщэхъу, ау ащ фэдэ хъугъэп. Мюнхенскэ зэзэгъыныгъэу Гитлеррэ къохьэпIэ къэралыгъохэмрэ 1938-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ зэдашIыгъагъэм уасэ фашIыным ычIыпIэкIэ СССР-м ипэщагъэхэм якIэгъэкIын нахь игъэкIотыгъэу къытегущыIэх ыкIи ЯтIонэрэ дунэе заор Германиемрэ Советскэ Союзымрэ зыкIэтхэгъэгъэхэ пактэу Риббентроп — Молотовым ыпкъ къикIыгъэу къыщыкIагъэтхъы.
Президентэу Владимир Путиным а документыр нэпэнчъэгъэ нэпцIэу ылъытагъ. «СССР-р нацистскэ Германием зы сатырэ дытырагъэуцо, ЯтIонэрэ дунэе заор къыпкъырыкIыгъэкIэ агъэмысэ. Ащыгъупшагъэм фэд 1939-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ и 1-м Польшэм ыкIи Советскэ Союзым 1941-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 22-м къатебэнагъэр», — къыхигъэщыгъ УФ-м и Президент. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, сыд фэдизэу ЯтIонэрэ дунэе заом фэгъэхьыгъэ тарихъыр зэпырагъэзагъэми, Урысыер зэфагъэм фэбэнэщт. Арэущтэу нэмыкI хэгъэгухэр къызэрэддэпсэухэрэр къыдалъытэзэ, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциеу Украинэм щыкIорэр шIокI зимыIэ Iофыгъоу зэрэщытыр тикъэралыгъо щыпсэухэрэм къагурэIо. Урысыем илъэпкъ шIоигъоныгъэхэр къыухъумэхэрэ къодыеп, нэмыкI шъхьафит хэгъэгухэри къыделъытэх. АщкIэ тэ УФ-м и Президентэу Владимир Путиным детэгъаштэ. Тэ тызэфагъэблы ашIапэзэ. КъохьэпIэ къэралыгъохэр зэкIэ, СССР-м хэтыгъэ хэгъэгу зырызхэми тагъэсэжьыныр шэнэу къаштагъ. Ащ фэдэу тарихъым епцIыжьынхэр зыми фэудэ хъущтэп. Ар къыкIэдгъэтхъынэу тыфай анахь лъыгъэчъэ зэошхоу цIыф лъэпкъым къышIэжьырэр къызщежьэгъэ мафэм — 1941-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 22-м.
Нацизмэм изэхэгъэтэкъонкIэ анахь Iахьышхо США-мрэ Великобританиемрэ хашIыхьагъэу къохьэпIэ прессэм къеты. ЗэлъашIэрэ американскэ гъэзетэу «Уолл- стрит джорнэл» зыфиIорэм, гущыIэм пае, къетхы Америкэр, Британиер ыкIи ахэм якъотэгъухэм къэралыгъуитIоу зилъэшы­гъэ­рэ зихьэкIэ-къокIагъэрэ зэбгъэпшэшъун щымыIагъэхэм атекIуагъэхэу. «Хэ­дэгъое чIыпIэ тиуцогъагъ Сталинэу нацистмэ анахьи ежь ие урыс цIыф миллионым ехъу зыукIыгъэм тыдеIэ зэхъум. Заом къыхэзыжьыгъэ кIэнэкIэлъэ ты­къуа­фэу плъытэн плъэкIыщт нэбгырэ миллионипшI пчъагъэхэр Советскэ Сою­зым исоциалистическэ эмиссар Iэлхэм гъэрэу зэрафэхъугъэхэр», — къетхы американскэ тхакIоу Николсон Бейкер.
Социологическэ упчIэжьэгъоу США-м ыкIи Великобританием ащашIыгъэхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, ахэм яхэгъэгу­хэр ары нацизмэм изэхэгъэтэкъон нахь Iахьышхо хэзылъхьагъэр, Советскэ Союзыр арэп. Японием щыпсэурэ ныбжьыкIэмэ янахьыбэм Хиросимэрэ Нагасакирэ атомнэ бомбэр Советскэ Союзым атыридзагъэу алъытэ.
СССР-р зызэхэзым ыуж 2009-рэ илъэ­сым урысые шIэныгъэлэжьхэр зыхэхьэгъэхэ авторскэ купэу А.А. Даниловымрэ А.В. Филипповымрэ зипэщагъэхэм докладэу «Урысыемрэ советскэ хэгъэгущтыгъэхэм ятарихърэ къэралыгъуакIэхэм еджэнымкIэ ятхылъхэм къазэрэщатырэр» зыфиIорэр агъэхьазырыгъ. Советскэ Со­юзым хэтыгъэ къэралыгъо 12-мэ тари­хъым­кIэ егъэджэн тхылъэу ыкIи посо­биеу 187-рэ къаугъоигъ ыкIи зэхафыгъ, ахэм Туркменистанрэ Таджикистанрэ ахэтыгъэп. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, лъэпкъ къэ­ра­лыгъуакIэмэ ятарихъ егъэджэн тхылъхэм зы нэшанэ яI — урысхэмрэ Урысыемрэ зэпхыныгъэ адыуиIэным тхьамыкIагъо къыкIэлъыкIоу. Урысыем шъо­лъырыкIэхэр къызэрэхахъохэрэм осэ дэй къыфашIы.
ТарихъымкIэ егъэджэн тхылъхэм джыри терминэу «Хэгъэгу зэошхор» ащагъэ­федэ, ау игъэкIотыгъэу нэмыкI термини агъэфедэ: «советскэ-германскэ заор». КъэпIон хъумэ, апэрэр Урысыемрэ Белоруссиемрэ яегъэджэн тхылъ закъохэр ары зыщагъэфедэрэр. Украинскэ егъэ­джэн тхылъмэ «советскэ-германскэ заокIэ» къащаты ыкIи ЯтIонэрэ дунэе заор Германиемрэ СССР-мрэ апкъ къи­кIыгъэу, пактэу Молотов — Риббентроп» зыфиIорэм къыкIэлъыкIуагъэу, къэралыгъуи­тIури техакIохэу къащаIуатэ. Жъоны­гъуакIэм и 9-м джы къызнэсыгъэми «ЯтIонэрэ дунэе заом нацизмэм зыщытекIогъэхэ Мафэу» еджэх. Ар законопроектымкIэ аштагъэу щыт. Лъэпкъ шIэжьымкIэ Украинскэ институтым ипащэу Владимир Вятрович Радэм къыщи­Iуагъ «советскэ клишем» текIыжьыгъэн фаеу. Коммунистическэ ыкIи национал-социалистическэ (нацистскэ) тоталитарнэ тетыгъохэм Украинэм щытемыгущыIэнхэу ыкIи ахэм ятамыгъэхэм ягугъу шIыгъэныр щыгъэтыгъэнэу. Хэбзэгъэуцугъэр Украинэм 2015-рэ илъэсым щаштэгъагъ, ащ ыуж, В. Вятрович къызэриIуагъэмкIэ, 2017-м ехъулIэу Лениным исаугъэтхэу ыкIи ащ епхыгъэ шIэжь тамыгъэхэу 1320-рэ, джащ фэдэу нэмыкIхэу IэкIыб хэгъэ­гухэм ащыщхэм афэгъэхьыгъэ саугъэт 1069-рэ Iуахыжьыгъэх. Ахэм ачIыпIэ Гитлер къулыкъу фэзыхьыщтыгъэхэ бандеровцэмэ афэгъэхьыгъэ мыжъосынхэр рагъэуцох. «Незалежнэ» тарихълэжьмэ ахэр фашизмэм ебэныщтыгъэхэу къатхы. Апэрэ чIыпIэм итыр Степан Бандерэ фэгъэхьыгъэхэр ары — чIыпIэ 34-мэ ащ ыцIэ афаусыжьыгъ, саугъэтиплI фагъэуцугъ.
2019-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ ТекIоныгъэм имаршалэу Жуковым исаугъэтэу Харьков дэтыгъэр зэрэIуахыжьыгъэр Урысыем щыпсэухэрэми СССР-м хахьэщтыгъэ хэгъэгухэм яцIыфхэми хьэкIэ-къокIагъэкIэ алъытагъ. Украинэм ипрезидентыгъэу Петр Порошенкэм итетыгъо уахътэ зэфэхьысыжьэу фишIырэр Украинэм коммунизмэм епхыгъэр зэкIэ зэрэщигъэзыешъугъэр ары. А гъогу дэдэм рэкIо джырэ яIэшъхьэтетэу В. А. Зеленскэри. Ащ къохьэпIэ къэралыгъомэ аIэкIэ тарихъыр кIетхыкIыжьы. Ар дэгъу дэдэу къыщигъэшъыпкъэжьыгъ псалъэу жъоныгъуакIэм и 8-м, нацизмэм зыщытекIогъэ­хэ мафэм къышIыгъэм. Прибалтийскэ тхылъхэм гупшысэу ащыпхырыщыгъ — Прибалтикэм щыпсэухэрэр хэхъоныгъэ горэм щыгугъынхэ алъэкIыщтэп, сыда пIомэ Урысыер ягъунэгъу. А хорым Финляндиери къыхэхьагъ, Урысыем ихьатыркIэ дэгъоу мэпсэу нахь мышIэми. Ащ нахьышIугъэба гъунэгъу зэфыщытыкIэ дэгъухэм ягъэпытэн ыуж итыгъэмэ?
Тызэрэщыгъуазэу, текIоныгъэм уасэу иIэ шъыпкъэр мыгъэунэфыгъэу ар ушэтыгъэу плъытэ хъущтэп. Мыщ дэжьым фэхыгъэ гъунэнчъхэмкIэ пшъэдэкIыжьыр къыхэщы. Джар къыраIотыкIыным зэрэфэмыехэр ары дзэ тарихъым епцIыхэу зыкIэхъугъэр. Советскэ цIыфхэр ренэу егупшысэщтыгъэх уасэу текIоныгъэр къызэрэтфыдэкIыгъэм.
Краснэ площадым ТекIоныгъэм и Парад зыщыкIогъэ мафэм къыкIэлъыкIорэм, 1945-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 25-м А. Довженкэм ыгу къеоу идневник дитхэгъагъ: маршалэу Жуковым «торжественнэ ыкIи пхъэшагъэ зыхэлъы­гъэ ипсалъэ зы шъыгъо марш е шъыгъо такъикъ зэпыугъо хэтыгъэп. А миллион щэкIыр е тIокIитIур, лIыхъужъныгъэ зезыхьагъэхэр щымыIэгъахэхэм фэдагъ… Ахэм яшIэжьышхо, лъыпсэу агъэчъагъэм, къинэу алъэгъугъэм апае лъэгонджэмышъхьэкIэ зи етIысэхыгъэп, егупшысагъэхэп ыкIи паIохэр зыщахыгъэхэп».
ЦIыфэу щымыIэжьхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэу къагъотыжьыгъэхэр зызэфахьысыжьхэм, СССР-м и УIэшыгъэ КIуачIэхэм демографическэ чIэнагъэу афэхъугъэр къызалъытэжьым (аукIыгъэхэр, узхэм е шъобжхэм арылIыкIыгъэхэр, ошIэ-дэмышIэ тхьамыкIагъохэм ахэкIодагъэхэр, дзэ трибуналымкIэ аукIыгъэхэр, гъэрэу аубы­тыхи, къэмыкIожьыгъэхэр) нэбгырэ миллиони 8-рэ мин 668,400-рэ дзэкIолIэу агъэунэфыжьыгъ. Ащ хахьэхэрэп дзэкIолI нэбгырэ мин 500-у заом иапэрэ мафэхэм мобилизацием хэфэгъагъэхэу, ядзэ чIыпIэмэ анэмысхэзэ кIодыгъэхэр. ИлъэсипшI пчъагъэ тешIэжьыгъ а цифрэ гомыIухэр къыхаутыжьынхэм фэшI.
Урысыем щыпсэурэ лIэуж пчъагъэхэм лIыхъужъныгъэ зезыхьэгъэ панфиловцэ 28-р щысэ къафахьызэ апIугъэх. Полит­рукэу Василий Клочковым ыIогъагъэр: «Урысыер къэралыгъошху, ау тызщызэкIэкIон чIыпIэ щыIэп! ТакIыбыр Мос­ква». Хэгъэгу зэошхом и Тарихъ тхылъэу том 12 хъурэм панфиловцэмэ язаоу 1941-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ и 16-м щыIагъэр къызэрыкIо дэдэу къыщытыгъ. Мары ащ къызэрэщатхыгъэр: «Дубосеково зэхэкIыпIэм дэжь лIыхъужъ-панфиловцэмэ лIыгъэм ишапхъэ къыщагъэлъэ­гъуагъ». Пыир къызэтырагъэуцуагъ, ащ къыхэкIэу адрэ дивизиехэм ухъумэпIэ чIыпIакIэхэр агъэхьазырынхэ алъэкIыгъ. Пыим итанк 50-м панфиловцэ 28-рэ нахь зэрапэмыуцужьыгъэм фэгъэхьыгъэу зы гущыIэ хэтэп. Ащ фэдэ щысэу къэпхьын плъэкIыщтыр бэ дэд.
Ащ фэдэ егъэджэн тхылъхэмкIэ къыт­кIэхъухьэрэ лIэужхэр рагъэджэщтхэмэ, илъэс 20 — 30 зытешIэкIэ, Урысыем анахь ныбджэгъу благъэу сыд фэдэрэ къэралыгъуи фалъытэщтых: Япониер, Тыркуер, Германиер, урыс-япон, урыс-тырку заохэр, германскэ заор ыкIи нэмыкIыбэхэр щыIагъэхэми, ау къош къэралыгъокIэ тызаджэщтыгъэхэ Украинэр, Азербайджан, Грузиер, Казахстан, Прибалтикэр ахэм ащыщыжьыщтхэп. Ахэмэ гъучI дэпкъхэмкIэ зыкъашIы­хьажьы, Урысыем пае агъэуцухэрэмкIэ.
Зэфэхьысыжьхэр тшIыных. Титарихъ къэтымыухъумэмэ, Урысыем неущрэ мафэр иIэщтэп. БлэкIыгъэм итарихъ тырыпэгэн ыкIи лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ урысые къэралыгъом итарихъ кIэн зэдгъэшIэн ыкIи ащкIэ ныбжьыкIэхэр тпIунхэ фае. Хъугъэ-шIагъэр зыфэдэгъэ шъып­къэр къытхыжьыныр тарихълэжьым непэ ипшъэрылъ.

ХэткIи шъэфыжьэп европейскэ хэгъэ­гухэм неонацистхэм ашъхьэ къызэрэщаIэтырэр. Украинэми, Прибалтикэм ихэгъэгухэми неонацистхэр арытэлъа­гъох. Ащ ренэу Владимир Путиным игугъу къешIы. 2021-рэ илъэсым ижъоныгъуакIэ и 9-м Краснэ площадым къыщыгущыIэзэ, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер рагъэ­жьэным ыпэкIэ, къыхигъэщыгъагъ: «Непэ тэлъэгъу амыукIыгъэгъэхэ карательхэм ыкIи ахэм къакIэлъыкIуагъэхэм тарихъыр кIатхыкIыжьыным зэрэпылъхэр, къумалыгъэ зезыхьагъэхэу ыкIи бзэджашIэхэу лажьэ зимыIэ цIыф минишъэ пчъагъэ зыукIыгъэхэр хыекIэ алъытэжьынхэм ыуж зэритхэр». Президентым къыIогъагъ дунэе хабзэм зэрэтетыщтхэр, ау хэгъэгум икъэухъумэн Iофыгъо шъхьаIэу зэрэщытыр.
Непэрэ мафэр — мэкъуогъум и 22-р, анахь мэфэ тхьамыкIэгъошхоу Урысыем итарихъ хэт. Мы мафэм ыкIи ТекIоныгъэм и Мафэу жъоныгъуакIэм и 9-м титарихъ къызэрэтыухъумэрэр къыраIотыкIы. Ау тэр-тэрэу IэкIыб къэралыгъохэу къытэнэкъокъухэрэм амал ятэты ар зэрахъокIынэу. Зэгорэм тишъыпкъэ ышIошъ дгъэхъуныр хьылъэ мэхъу, тэ тарихъым щыщ пычыгъуабэр тэушъэфышъ. Ащ фэдэу тикъэралыгъо щау­шъэфрэр ТекIоныгъэм икъыдэхынкIэ И. В. Сталиным гъэхъагъэу иIэхэр ары. Сталиныр Апшъэрэ комадующэ ШъхьаIэу щытыгъ, къэралыгъо ыкIи дзэ IэнатIэхэр зэдихьыщтыгъэх, стратегическэ операциехэм язэхэгъэуцон хэлажьэщтыгъ. Ар шъыпкъэ, сыд фэдэ фыщытыкIэ а цIыфым хэт фыриIагъэми. «Джары типолитическэ, идеологическэ пыйхэм а ушъэфыгъэр зыкIагъэфедэрэр», — къетхы журналистэу, политологэу, МГУ-у Ломоносовым ыцIэ зыхьырэм телевидениемкIэ и Апшъэ­рэ еджапIэ идеканэу Виталий Третьяковым.
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.
Сурэтхэр: РИА новости.