ЯгущыIэ — чылапхъ
ЕгъэжьэпIэ-ублапIэм щытыгъэ титхэкIо нахьыжъхэу КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Цэй Ибрахьимэ, ахэм аужыIоу, Кэстэнэ Дмитрий, Лъэустэн Юсыф, Еутых Аскэр, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, Жэнэ Къырымызэ шIоу алэжьыгъэр лъагъэкIотагъ ыкIи хахъо фашIыгъ мэкъуогъум илъэс зэфэшъхьафхэм къэхъугъэ тхакIохэм.
Хъунэго Нурет
(1930 – 2014)
Адыгэ литературэ ныбжьыкIэм фэбэгъэ-шъэбэгъэ гоIугъэ къыхэзылъхьагъэх Натхъо Долэтхъан ыкIи Хъунэго Нурет. Мыхэм ялъэгъо-гупшысэ нэмыкI бзылъфыгъэхэри ыужым рыкIуагъэх. ПфэлъэкIынэу щытмэ, ухэтми лъэпкъым паекIэ узышъхьамысыжьыныр, ащ уготэу, уигупшысэ бгъазэу уфэIорышIэныр насыпыгъ.
Хъунэго Нурет Исхьакъ ыпхъур Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Джамбэчые мэкъуогъум и 5-м, 1930-рэ илъэсым къыщыхъугъ.
1955-рэ илъэсым Адыгэ педучилищыр, 1960-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет къыухыгъэх.
1961-рэ илъэсым щегъэжьагъэу пенсием окIофэ хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», «Адыгэ макъэм» зэдзэкIакIоу Iоф щишIагъ.
Ытхыхэрэр 1951-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хиутыгъэх.
«Гъэтхэ къэгъагъэхэр» (1970) зыфиIоу тхэкIо куп зэдыряем бзылъфыгъэм иусэхэр къыдэхьагъэх. Нурет иусэхэмрэ рассказхэмрэ зыдэт тхылъхэу «ГущыIэр Iэзэгъу» (1992), «Гупшысэ нэфхэр» (2003) къыдигъэкIыгъэх. Ахэм бзылъфыгъэ адыгэ тхакIом игупшысэ бэмэ анэсэу, илъэпкъ идунэететыкIэ дэгъоу ышIэу, лъэпкъымкIэ анахь мэхьанэ зиIэ шэн-хабзэхэм ауасэ кIигъэтхъэу тхагъэ. ГущыIэм имэхьанэ зэрэлъэш дэдэр, ащкIэ цIыфыр пIэтын ыкIи уукIын зэрэплъэкIыщтыр, гущыIэм лъэшэу уфэсакъыныр, уедэхашIэу уеIэпэIэсэкIыныр зэрищыкIагъэр авторым итворчествэкIэ къыушыхьатыныр фызэшIокIыгъ. Нурет итхылъ къыхэщэу щыгъэунэфыгъэр — гущыIэ Iэзэгъум ыуас. Ным иобраз инэу тапашъхьэкIэ усэкIэ къыригъэуцуагъэу, янэ гупсэ фэгъэхьыгъэм изакъоми, Хъунэго Нурет игушъхьэлэжьыгъэ – итворчествэ кIочIэшIу хэлъ. Джащ фэдэу Хэгъэгум, къош абхъазхэм къарашIылIэгъэгъэ зэожъ хафэм хэлэжьэгъэ тиадыгэ кIалэхэу, ащ зыпсэ щызытыгъэхэу Шэуджэн Мурат, Хъодэ Адам, Мыкъо Аслъан янэхэм акIэхэкIыгъэу, ащэчыгъэр нэм къыкIигъэуцоу ыкIи гур ыгъэушкъоеу афэтхагъ. Адыгэ гущыIэ зафэр ыгу щигъэтIыргъуагъэу, ащ фэсакъэу, ешIушIэу щыIагъ. Адыгэ унэгъо дахэ щапIугъэ Нурет усэн-тхэн Iофышхор ыпшъэ рилъхьэгъагъ ыкIи ар щытхъу хэлъэу ыгъэцэкIагъ, ипоэтическэ сатырхэр пкъышIох, гупшысэ закIэх, адыгабзэр ащэбзэрабзэ ыкIи ащылъэш.
Хъунэго Нурет УФ-м итхакIохэм я Союз 1988-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.
Мурэтэ Чэпай
(1939 — 2013)
Мурэтэ Чэпай Исмахьилэ ыкъор Кощхьэблэ районым ит къуаджэу Блащэпсынэ мэкъуогъум и 12-м 1939-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Нызэкъо кIалэу, ятэ Хэгъэгу зэошхом хэкIуади, къэтэджыгъ.
Гурыт еджапIэр къызеухым, Чэпай колхозым щылэжьагъ. 1962-рэ илъэсым театрэ искусствэм и Къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэр дэгъу дэдэкIэ Москва къыщиухыгъ.
1969-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр заочнэу къыухыгъ.
1963 – 1966-рэ илъэсхэм Чэпае хэку лъэпкъ творчествэм и Унэ иметодистэу, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» илитературнэ IофышIэу лэжьагъэ. 1989-м Адыгэ хэку исполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ итхьаматэ игуадзэу, 1993 – 1999-рэ илъэсхэм АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу Iоф ышIагъ.
Театральнэ институтыр къызиухыгъэм къыщегъэжьагъэу, тыдэ Iоф зыщешIи, сценэр зыкIи IэкIыб ышIыгъэп, щэIэфэ ащ щылэжьагъ. Илъэс 50-м ащ адыгэ, урыс ыкIи дунэе драматургием щыщ образ пшIы пчъагъэхэм ярольхэр къышIыгъэх, IэпэIэсэныгъэ ин зыIэкIэлъыгъэ артистыгъ, цIыфхэм лъэшэу якIэсагъ. Театрэ искусствэм ылъэныкъокIэ гъэхъагъэу ышIыгъэхэм апае Мурэтэ Чэпае «Урысые Федерацием изаслуженнэ артист», «Адыгэ Республикэм инароднэ артист», «Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм инароднэ артист» щытхъуцIэхэр къыфагъэшъошагъэх.
Мурэтэ Чэпай драмэхэу «Батыр», «Шъузабэхэр», «Ным игумэкI», «ШIулъэгъур мэшIошху», «IэнатIэм игъэрхэр», «Ер къызэрыкIырэр кIэнкIэ зан» зыфиIохэрэр ытхыгъэх, театрэмэ ащагъэуцугъэх.
Мурэтэ Чэпае идрамэхэр зэхэугъоягъэу зэдыдэтхэу «Шъузабэхэр» (1994), IэнатIэм игъэрхэр» (2004) къыдигъэкIыгъэх. 1996-рэ илъэсым къыщыублагъэу УФ-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ.
Нэхэе Руслъан
(1941 — 1997)
Нэхэе Руслъан Мыхьамодэ ыкъор Теуцожь районымкIэ къуаджэу Очэпщые мэкъуогъум и 25-м, 1941-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет очнэу щеджагъ, къыухыгъ. Адыгэ хэку радиом и Комитет илъэси 10-рэ Iоф щишIагъ. Литературнэ институтэу М. Горькэм ыцIэ зыхьырэм иапшъэрэ курсхэр 1979-рэ илъэсым къыухыгъ. Хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» журналистэу Iоф щишIагъ, Адыгеим итхакIохэм я Союз литературнэ упчIэжьэгъоу щыIагъ.
Ытхыхэрэр 1960-рэ илъэсым къыщыублагъхэу хиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIэ усэхэр, поэмэхэр, рассказхэр дэтхэу тхылъ 11 къыдигъэкIыгъ: «Мафэр нэфым къыщежьэ», «Джэмакъ», «Хыбзыухэр», «Псыкъефэх», нэмыкIхэри. УрысыбзэкIи итхылъхэр къыдэкIыгъэх: «Колодец отца», «Слово о матери», «Ветры судьбы».
Ытхыгъэмэ ащыщхэр журналхэу «Смена», «Москва», «Дон», сборникхэу «Синие горы Кавказа», «Люблю Кавказ» зыфиIохэрэм къадэхьагъэх. Нэхэе Руслъан УФ-м итхакIохэм я Союз 1975-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.
ЛIыхэсэ Мухьдин
Мэкъуогъум и 14-м къэхъугъ, псау, ыкIуачIи из.
Мухьдин Исмахьилэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае 1955-рэ илъэсым къыщыхъугъ. ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэр къызеухым ыуж зы илъэсрэ Краснодар Iоф щишIагъ. 1978-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение дэгъу дэдэкIэ къыухыгъ, 1978 – 2002-рэ илъэсхэм ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм икIэлэегъэджагъ, ипащэуи щытыгъ. «Отличник народного образования РСФСР» щытхъуцIэр къыратыгъ, Всесоюзнэ премиеу Ленинскэ комсомолым ыцIэкIэ щытым илауреат.
Ытхыхэрэр 1975-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хеутых. Иапэрэ усэ тхылъ цIыкIоу «Гугъэм илъагъу» зыфиIорэр 1981-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх: «Дэе мэз», «Жъогъо Iапчъ», «Гум илъэгапI», «Усэхэмрэ орэдхэмрэ», «ЛIэшIэгъумэ ашъохэр», «Избранное», «Псэм ылъапсэхэр», нэмыкIхэри.
ЛIыхэсэ Мухьдин ыпси ыгуи хэлъэу адыгэ литературэм хахъо фешIы, ипоэзие лъэш, дэгъу. УсакIор IупкI, игущыIэ пэпчъ гупшысэу къызэтещыкIы.
М. ЛIыхасэр АР-м и Къэралыгъо премие литературэмкIэ илауреат, Адыгеим искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Мыпшъыжьэу адыгэ гущыIэр елэжьы. Иусэхэм ащыщыбэ орэдышъом композиторхэм ралъхьагъэх, ежь ышъхьэкIи орэд мэкъамэхэр иусэхэм афыхехых. Адыгэмэ зэраIоу, гъэ мин ыгъэшIэнэу тыфэлъаIо.
Мамырыкъо Нуриет.