Щагъдый ижъогъобын Бытырбыф щышIэтыгъ
Мэкъуогъум и 8-м къыщыублагъэу и 12-м нэс къалэу Санкт-Петербург (Бытырбыф) шыхэм ядунэе къэгъэлъэгъон щыкIуагъ.
Мыгъэ ар я 25-рэу зэхащагъ ыкIи шы 200 фэдизмэ ядэхагъэ, япсыхьагъэ, акIуачIэ къыщагъэлъэгъуагъ. Адыгэшэу 9 ахэм ахэтыгъ.
Шы. АдыгэмкIэ мы гущыIэр лъэшы, мэхьэнэ ин иI, ныкъылъфыгъэм зэреджэхэу ныбджэгъум, гъунэгъум, благъэм еджэнхэ алъэкIы. Ар дэдэр раIо псэушъхьэм. Цыхьэу фашIырэр, фыщытыкIэу фыряIэр, шIу зэралъэгъурэр къагъэлъагъоу «шы» ащ раIуагъ. Мы цIэр къызхахыгъэм ыуж зы лIэшIэгъоп тешIэжьыгъэр, ау зыфаусыгъэм ар тефэ дэдэу зэрэратыгъэр непи къэлъагъо. Зын къылъфыгъэ зэшхэр зэрэзэфыщытхэу адыгэшымрэ адыгэ шыумрэ зэфыщытых. Шым шъхьэкIэфэныгъэу фашIырэр къагъэлъагъоу орэд фызэхалъхьагъэу къыфаIо, тхыдэхэм икъэбар къащыраIотыкIы, тхакIохэм якъэлэмыпэ фагъатхэ. Зыфэдэ къэмыхъугъэ псэушъхьэ дахэм уфэусэныр къытефэ. Ежьыри ибысым, ыш фэшъыпкъ, ипкъэу, икъотэгъу.
«Рэдэд, упшъыгъа гъогу утетыфэ, мары зэ зыкъэпшIэжьыщт, укъисщынышъ, моу благъэу щыт губгъо нэкIым къыщытчъыхьащт» — шэщым тызекIуалIэм Щынджые щыщ Батмэн Мурат иш дэгущыIэу къызэхэтхыгъ. «УзэхешIыкIа?» — теупчIы.
«Сыд пIорэр, зы цIыф сызэрэзэхимышIыкIыгъэу си Рэдэд сыгурэIо», — къэгуIэ шыур.
Километрэ 1800-рэ шыхэм къызэпачыгъ Бытырбыф къэсыфэхэ. Шызещэ машинэ иным итхэу къащагъэх. Зандэу зэшIотхэу гъогур къызэпызычыгъэ япIурхэм шахъохэр яшIушIэх, яушъыих. Дахэу зыкъагъэлъэгъон фае, къянэкъокъун икъун щыI.
Шы 200 къызэращэлIэгъэ зэIукIэшхом уакъыхэщыным пае уегугъупэн фае.
Къызажэхэрэ куп
Шыхэм якъэгъэлъэгъон инэу Бытырбыф щыкIорэм Адыгэ Республикэм и «Шыу Хасэ» илъэситф хъугъэу хэлажьэ. Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Черкесым яшахъохэри къызгуищагъэхэу, адыгэшым ыцIэ агъэIу.
«Тиш икъэбзагъэ, илъэрыхьагъэ, идэхагъэ дгъэлъэгъонхэр тимурад. Адыгэшыр тятэжъхэм къыхахыгъэ шы лъэпкъ. Ар дгъэкIодынэу тыфитэп. Шахъохэм ашIогъэшIэгъонэу агуи, апси, акIуачIи рахьылIэзэ шыхэр аIыгъых, адыгэшыр агъэбагъо. Ащ ишIуагъэкIэ къэбэртэе шы лъэпкъыкIэ шахъохэм ядунае щашIэрэр тыухъумэн тлъэкIыгъэ», — къыхегъэщы Адыгеим и «Шыу Хасэ» итхьаматэу Тхьапшъэкъо Альберт.
Iоф псынкIэп ащ зэшIуихырэр. Купым нэбгырэ 40 фэдиз хэт. Шахъохэр, шыухэр, лъэпкъ IэпэIасэхэр, пщынаохэр, къэшъуакIохэр. А зэкIэр зэфэпщэным, тхьамафэ дэкIыгъор зэпыбгъэфэным мылъкуи, къарыуи, щэIагъи ищыкIагъ.
«IэпыIэгъухэр тимыIэу тыкъэкIошъуныгъэп. Тыфэраз лъэшэу Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат, ащ ынаIэ къыттет, тыкъэкIонымкIэ ишIуагъэ гъэ къэс къытегъэкIы. Джащ фэдэу мыгъэрэ къэкIогъум мылъкукIэ къыддэIэпыIагъ шы лъэпкъышIухэм яхъун дэлэжьэрэ фермэу «Джэнэт». Адыгэшыр ядгъэшIэным мэхьанэу иIэр къызгурыIорэ Iэшъхьэтетхэр тиIэх. АщкIэ тинасып къыхьыгъ», — къыпегъахъо гущыIэм Тхьапшъэкъо Альберт.
Адыгэхэм зэхэщакIохэр къяжэх, анахь хьэкIэ лъапIэу зыпэгъокIыхэрэм ащыщых. Шыхэм я Дунэе къэгъэлъэгъонэу «Иппосферэм» иIэшъхьэтетэу Лаура Мигель «Шыу Хасэм» Бытырбыф къыщикIурэ гъогур къыдикIугъ.
«Илъэситф хъугъэ шыхэм якъэгъэлъэгъон изэхэщакIоу Iоф сшIэнэу зысыублагъэр. Ащ фэдиз хъугъэ шъо шъуикупи «Иппосферэм» къызэрэкIорэр. Арышъ, тызэгъус. Адыгэ купыр ины, дахэ, шIыкIашIо, хабзэр, культурэр егъэлъагъох. «КъэкIощтха адыгэхэр яшъошэ дахэхэр ащыгъхэу?» — аIозэ къысэупчIых цIыфхэр. Арышъ, тигуапэу тыкъышъуажэ зэпыт, шъукъэкIонэу амал зэрэжъугъотыгъэмкIи лъэшэу тышъуфэраз», — къыхигъэщыгъ Лаура Мигель.
Шъхьадж Iоф Iахь иI
Шыхэмрэ шыухэмрэ купым щышъхьаIэх, ахэр ары къэгъэлъэгъоным ижъуагъохэр. Адыгэшыр агъэлъэгъонэу мыгъэ Бытырбыф кIуагъэх Адыгеим щыщ шыуищ. Ахэр — Батмэн Мурат, ыщагъэр ежьым ишэу «Рэдэд», Тхьаркъохъо Тимур, ыщэгъэ шыр «Бирам», зиер Гъыдзэ Рэмэзан, Картен Руслъан, зытесыгъэр ежьым ишэу «Абрек». Къэрэщэе-Черкесым къикIыгъэх Тхьахъо Ибрахьим, шэу зытесыгъэр «Висмут», зиер Дэр Вячеслав, КIэдэкIое Замрэт, ежьым ишэу «Ковбой» къыщагъэр, Бэщтэо Мурат зытесыгъэ шыр «Алмаз», зиер шы хъупIэу «Гогущ». Къэбэртэе- Бэлъкъарыми шищ къыращыгъэр. «Дозор», «Каро», «Аватар». Щыри шы хъупIэу «Горец» иех, итхьаматэр Къармэкъо Азэмат, ар «Дозор» ишыугъ, адритIумэ атесыгъэх Шэуджэн Тимуррэ Дзэгъащтэ Залимрэ. Мафэ къэс шыухэм адыгэшым идэхагъэ агъэлъэгъуагъ. «Иппосферэм» шы лъэпкъ 20 къыращэлIагъ, ахэр зыфэдэхэр, ятеплъэ, язекIуакIэ, ячъакIэ, яуцукIэ агъэлъэгъоныр зэнэкъокъум къыдыхэлъытагъ. Адыгэ мэкъамэр къэIоу, адыгэ шыухэм лъэпкъ шъуашэхэр ащыгъэу пчэгум къызихьэхэкIэ цIыфхэр агъэгушхощтыгъэх, Iэгутео макъэр къэлъэшыщтыгъэ.
«Шъо шъуишыухэм анахь дахэ мыщ къытехьэрэп, шымрэ шыумрэ зэрэзэпэблагъэхэр, зыкIыныгъэ зэрахэлъыр къахэщы. КъэпIуагъэба шым къикIырэр, джар тефэ дэдэу адыгэхэм аусыгъ, зэшхэм афэдэх шымрэ шыумрэ…» — джащ фэдэ шIошIхэмкIэ тикуп икъэгъэлъэгъон еплъыгъэ цIыфхэр къыддэгощагъэх.
Адыгэшыр адыгэ культурэм изы Iахь, ар игушъхьэлэжьыгъ, зэрыгушхорэ гъэхъагъ. Ары ыпэрапшIэу «Шыу Хасэм» Бытырбыф щигъэлъагъорэр. Ащ дыкIыгъоу лъэпкъ хабзэм къыдыхэлъытэгъэ шIыкIэхэр егъэлъагъох. ХьакIэщэу зэIуихырэр Iухьэ-IукI зэпыт.
КъэшъокIо купэу «Абрекхэр» илъэситфыми Бытырбыф кIуагъэ, шыухэм якъэгъэлъэгъон адыгэ къашъокIэ ыгъэкIэрэкIагъ. Джащ фэдэу лъэпкъ IэпэIасэу Боджэкъо Бэллэ «Шыу Хасэм» дэлажьэ, ащ ишъуашэхэмкIэ, иIэмэ-псымэхэмкIэ зэIуахырэ хьакIэщ-музеир гъэдэхагъэ.
«Сыд нахь гъэшIэгъонэу цIыфхэм язгъэлъэгъун, шахъохэм язэхахьи сыд нахь диштэщтыр? Мы упчIэм семыгупшысэу сыкъакIорэп. Мары мызэгъэгум «Шыу Хасэм» итамыгъэ дышъэидэкIэ хэдыкIыгъэу къэсщагъ, джащ фэдэу Iэхъухэр, тхьакIумалъэхэр къыздэсщагъэх, ахэр схъы зэхъум Iудэнэ тещэу згъэфедагъэм шыкIэ шъхьацыр хэлъ. Ахэр зэкIэ адыгэм иIэпэIэсэныгъэу зэрэщытхэр цIыфхэм афэсэIуатэ», — къыхегъэщы Бэллэ игущыIэ.
Мыгъэ адыгэ дышъэ идэным къыдыхэлъытэгъэ шIыкIэхэр ыгъэлъэгъонэу Бытырбыф кIуагъэ IэпэIасэу Акъущ Фатими. Шъагъэ зэрэпхъыщтыр хьакIэу къеблагъэхэрэм аригъэлъэгъущтыгъэ.
Сурэт къэгъэлъэгъони «Иппосферэм» къыдыхэлъытагъ. Мыгъэ ащ апэрэу тыхэлэжьагъ. Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэ Къармэкъо Азэмат шыхэр зытет сурэтэу ышIыгъэхэр къыщагъэх.
«Сэ сиапэрэ сэнэхьат сурэтышI, ары сызфеджагъэри. Шахъо сыхъугъ нахь кIасэу. Къызысэщэм арап шы къысатыгъ шIухьафтынэу. Ар зыхъугъэр илъэсипшI ыпэу ары. Ащ ыуж инджылызыш къэсщэфыгъ. Адыгэшыр ящэнэрэ шэу зэзгъэгъотыгъ. Ащ ыцIагъэр «Горец». Джащ къыщежьэ къэбэртэе шы лъэпкъым фэсшIыгъэ шIулъэгъур, ахэр тхъунхэу тиунагъокIэ тэублэ. Адрэ шитIур сщэжьыгъэ, адыгэш нэмыкI джырэкIэ сIыгъэп, джа апэрэ шэу тиIагъэм ыцIэ тишыхъупIэ фэтыусыгъ. «Горцэм» къыщыхъугъэ шищ непэ къэтщагъэр», — къеIуатэ сурэтышIэу Азэмат шахъо зэрэхъугъэр.
ЗэкIэмкIи сурэтих «ИппоАрт» зыфиIорэ къэгъэлъэгъоным ащ къыщагъ. Ахэм агузэгу дэдэ итэу къыгъэлъэгъуагъэр ежьыр зытесыгъэ шэу «Дозор», шыур ащ зэреджэрэр «Тыгъужъ».
Шы чемпионхэр
«Иппосферэм» ишапхъэхэмкIэ, шы лъэпкъэу къекIолIагъэхэм азыфагу апэ зэнэкъокъу зэхащэ ыкIи ащ анахь шы лъэпкъышIур къыщыхахы. Бытырбыф къэгъэлъэгъоным къыращэлIагъэх шы лъэпкъыхэу – ахалтекинская, тракененская, владимирская, орловская рысистая, буденовская, тинкеры ыкIи нэмыкIхэр. Къэбэртэе шы лъэпкъыр тикуп нэмыкIэу шэхъо фермэу Анекеевым ыцIэ зыхьырэм къыгъэлъэгъуагъ. Ащ къикIыгъэ шитIумрэ тэ тиехэмрэ зы рингым зэдихьагъэх. ЗэкIэмкIи шы 11-р ныбжьэу яIэм елъытыгъэу агощыгъэх. Илъэси 5 – 6 зыныбжьхэмкIэ я 3-рэ чIыпIэр ыхьыгъ шэу «Абрек», я 2-рэ хъугъэр «Рэдэд», я 3-рэр «Висмут». Шы нахьыжъхэмкIэ я 3-рэ чIыпIэм уцугъэ «Бирам»,я 2-рэ хъугъэ «Аватар», апэрэ чIыпIэр зыхьыгъэр «Дозор».
КIэух зэпэуцужьым апэрэ чIыпIэхэр къыдэзыхыгъэ шитIумэ осэшIхэр ахэдагъ. Къин алъэгъугъ чемпионыр къыхахыфэ, сыда пIомэ шитIур зэтIуазэм фэдэх, тIури къарэх, лъэпкъышIух. «Щагъдый ижъогъобын» зыфиIорэ зэнэкъокъум ичемпион хъугъэр «Дозор». Ибысым зэреджэрэ «Тыгъужъыр» ащ тефэ дэд. Илъэс 14 ыныбжь нахь мышIэми, шыкъунанэм фэдэу пчэгур къызэпечъыхьэ, кIочIэ лъэш иI, Iэхъогъур зыгъэбагъорэ шэу щыт. Илъэпкъэгъухэм анахь шышIоу апэрэ мафэм «Дозор» къахахыгъ, ятIонэрэ мафэм нэмыкI шы лъэпкъхэм янэкъокъугъ. Мэкъуогъум и 12-м, Урысыем и Мафэ тефэу, шы-спорт клубэу «Дерби» чемпион шъхьаIэр къыщыхахыгъ. Зэфэхьысыжь зэпеом щы 16 ихьагъ. Апэрэ чIыпIэр шы лъэпкъэу «владимирский тяжеловоз» зыфаIоу «Гольфстрим» зыцIэм къылэжьыгъ, Ленинград хэкум а шыр щахъу. Тэ ти «Дозор» ящэнэрэ чIыпIэр къыхьыгъ ыкIи «Иппосферэм» цIыфэу къекIолIагъэхэм анахь аукIэсыгъэу алъытагъ ыкIи яшIухьафтын къылэжьыгъ.
«Джа цIыфхэм тыкъызэрэхахыгъэр зэкIэм анахь сшIолъапI. ЕтIани «Тыгъужъ» сятэ зэрием пае лъэшэу сэгушIо. Сятэрэ мы шымрэ язэфыщытыкIэхэр гъэшIэгъон дэд. Машинэм исэу Iэхъохъум сятэ къызэреблагъэу «Дозор» кIетхъушъ, пэгъочъы. Шъыпкъэ, шы 16-мэ уакъыхахынышъ, хагъэунфыкIырэ чIыпIэ къэпхьыныр дэгъу, ау адыгэшыр апэ хъун фае. Ащ тапэкIэ тыфэбэнэщт, Тхьэм ыIомэ», —къыIуагъ шы чемпионыр зие Къармэкъо Азэмат.
Гум къылъыIэсырэ Бытырбыф
«Иппосферэр» зекIохэм ащымыгъупшэжьынэу зышIырэр Бытырбыф. Нэр пIэпызыхырэ къалэм илъэгъупхъэ чIыпIэхэр купым зэригъэлъэгъуныр шэн дахэу фэхъугъ. Мызэгъэгум «Шыу Хасэр» зыдэкIогъэ хы-дзэ музеир тилъэпкъ къыпэблагъэу тIон. Ащ иIэшъхьэтет генералэу Нэхэе Руслъан Адыгэ Республикэм щыщ, Едэпсыкъуае къыщыхъугъ. Купым автобус къылъигъакIуи, ичIыгогъухэр ащ музеим аригъэщагъэх. Адыгэ зекIохэр зылъэгъухэрэм зэкIэми агъэшIагъох. Лъэпкъ шъуашэхэр ащыгъэу купым хэтхэр къекIокIых. Ащ адыгэ ныпэу быбатэхэрэр, адыгэ мэкъамэу къэIурэр хэбгъэхъожьымэ, блэкIыхэрэр къэмыуцухэу, Iэгу къытемыохэу, сурэт тырамыхэу хъурэп. Бытырбыф щыпсэурэ адыгэхэм лъэпкъ мэкъамэмкIэ купыр къагъотэуи къыхэкIыгъ. КъухьэмкIэ къалэм ипсыхъохэр къакIухьэ зэхъум, машинэм исэу урамым рыкIощтыгъэхэ Борэн Салимрэ Каринэрэ адыгэ пщынэр къызэхахыгъ ыкIи купым къылъычъагъэх. Зэлъэпкъэгъухэр егъашIэми зэрэшIагъэхэм фэдэу ащ лъыпытэу зэдэгущыIагъэх.
Бытырбыф адыгэхэр «Иппосферэми» нэужым къэкIуагъэх ыкIи ягупсэхэм адагъэкIорэ уахътэр ашIолъапIэу ахэтыгъэх. «Иппосферэ» зэнэкъокъум иджэпсалъэ — «Шыхэм дунаир зэрапхы».
Ары зэрэщытыри. Мы къэгъэлъэгъоным зэнэкъокъуныгъэр щышъхьаIэп. Шыхэр зэкIэ дахэх къахэпхыжьыщтыр умышIэу. Анахь лъапIэр — ахэмэ шъолъырхэр зэпэблагъэ ашIых, лъэпкъым ыцIэ агъэIу, культурэр агъэлъагъо, адыгэхэмкIи нэIуасэ тызэфашIы, тизыкIыныгъэ агъэпытэ. Ар зымыуасэ щыIэп.
ТIэшъу Светлан.
Адыгеим изаслуженнэ журналист.