Лъэпкъ мэфэкIэу «Адыгэ хьалыжъом и Мафэ» хабзэ зэрэхъугъэу Рыфабгъо ипсыкъечъэхыпIэхэм илъэс къэс ащызэхащэ. Непэ зичэзыур рагъэкIокIыщт. Ащ ипэгъо­кIэу хьалыжъом, ащ ишIын фэгъэхьыгъэ къэбар гъэшIэ­гъонхэр къышъуфэдгъэхьазырыгъэх.

Тарихъыр
Адыгэ лъэпкъ пщэрыхьапIэм сыдигъо­кIи ижъырэ хабзэхэр ыкIи гъомылап­хъэхэм яIэшIугъэкIэ нэшэнэ гъэнафэгъэ­хэр иIэхэу къырэкIо. Ежь адыгэхэм мыхьамелэм лъытэныгъэ ыкIи рэзэныгъэ фыряIэу, тхьэшIошъхъуныгъэ хэлъэу екIуалIэщтыгъэх. Шъэо Рэщыдэ итхы­лъэу «Адыгэ зэфыщытыкIэ-зэдэпсэукIэ ха­бзэхэр» зыфиIорэм къызэрэщиIорэмкIэ, адыгэмэ лъэпкъ шхын зэфэшъхьафэу 127-м ехъу яI. Адыгэ гъомылапхъэр ошхыкIэ лы лые птелъы хъущтэп. Гъомы­лапхъэу ашIырэм уемызэщынэу, къыомыгоонэу цIыфым Iофэу ышIэрэм тыри­гъэкIодэрэ кIуачIэр къыригъэгъотыжьы­нэу щыт. Европэм къикIыгъэу адыгэмэ къахэхьагъэхэм тилъэпкъ шхыныгъохэр ягуапэу ашхыщтыгъ ыкIи осэшхо къыфашIыщтыгъ. Джары зэлъашIэнэуи зэ­рэхъугъэр.
Шхынхэр зыхашIыкIырэр: лыр, коц-натрыф-фыгу хьаджыгъэхэр, гъэщыр, хэтэ­рыкI лэжьыгъэхэр, шъоур, нэмыкIхэри. МыкIодэу бэрэ къызэтенэщт шхынхэр ашIынхэр бзылъфыгъэхэм якIэсагъ.
Адыгэмэ анахь шхын ялъапIэхэу къэп­лъытэн плъэкIыщтыр бэ, ау анахь къы­хэдгъэщымэ тшIоигъор тхъурыжъэ хьалыжъор ары.

Хьалыжъор — итеплъэкIэ тыгъэм ыныкъо фэдэу, адыгэ къуае дэлъэу да­гъэм щыгъэжъагъэр. Ижъырэ зэманхэм къащегъэжьагъэу (гъэнэфагъэу зыми къыщыхаутырэп) адыгэхэм ар агъажъэ­щтыгъ, зышхырэм насыпрэ гъэбэжъурэ ыгъотынэу раIуалIэщтыгъ. ИгъэхьазырынкIэ къызэрыкIоу, зыпшхыкIэ уигъэшхэкIэу щыт хьалыжъор щыIэныгъэм пытэу хэуцуагъ. Мыр хъяр зиIэми, къин къызфыкъокIыгъэми яIанэхэм ащызэрахьэ, пчыхьэ-пчэдыжь шхэгъухэми Iанэм апэу тырагъэуцохэрэм ащыщ.
Къыхэзгъэщымэ сшIоигъу, анахьэу джэгухэм хьалыжъор агъэкIэракIэзэ зэрэщашIыщтыгъэр. Нысэр ытыщ ащэн зыхъукIэ пхъуантэм щэлэмэ зэфэшъхьа­фэу далъхьэщтыгъэхэм акIыIу хьалы­жъокIэ агъэдэхэжьыщтыгъ. Ар зэрагъэшIыщт бзылъфыгъэхэр Iэгъо-благъом нахь IэпэIасэу исхэм къахахыщтыгъ. Тхьацум, хьалыжъуапIэм ипIокIагъэ зыфэдэр ахэм дэгъоу ашIэщтыгъ. Джащ фэдэу далъхьащт къуаем икъыхэхын фэкъулаигъэх. Зэрагъажъэрэм мэхьанэ иIагъ, рамыгъэстылIэу дышъэпсым фэдэу зэпэжъыужъэу дагъэм къыхахыжьы­щтыгъ. Хабзэм тетэу ашIыгъэ хьалы­жъор Тхьэм елъэIухэти арагъашхыщтыгъ, зы­Iуфэрэм насыпыр ыкIи гъэхъэгъэшхохэр ыпэкIэ къикIынхэу раIуалIэщтыгъ. Ежь хьакIэхэми ащ пае ашхын фаеу алъытэщтыгъ.
Къулайныгъэр
Шхын шIыныр сыдигъокIи бзылъфыгъэмэ яIэнатI. Адыгеим щыпсэурэ зы­шъхьэ зылъытэжь бзылъфыгъэ пэпчъ хьалыжъо шIыкIэ ешIэ. Ащ идэгъугъэ бысымгуащэу Iанэр зыгъэхьазырырэм бэкIэ елъытыгъэми, тхъум изытет, хьа­джы­гъэм игъэфедакIэ, фэшъхьафхэм уалъыплъэн фае. МашIоу щыуаным кIэпшIыхьащтыри хэушъхьафыкIыгъэ Iофыгъохэм ащыщ. Хьалыжъом ишIын къулайныгъэу ищыкIагъэр ныбжьыкIэ дэдэу рагъажьэшъ, ныжъым, ным яIэшIагъэр пшъэшъэжъыем лъагъэIэсыжьы. Шхын шIынымкIэ бзылъфыгъэхэр зэIу­кIэхэмэ, ащ къулайныгъэу хэлъхэр зэраIотэжьыщтыгъ, зым зэришIэрэм адрэр лъыплъэщтыгъ.
Непэ бзылъфыгъэмэ Iофэу зэрахьэрэм зэхъокIыныгъэ инхэр фэхъугъэх нахь мышIэми, бэхэм а шIыкIэр агъэфедэ, ащ дакIоу интернетым иамалхэр пщэрыхьанымкIэ къызфагъэфедэх.
Хьалыжъор непэ
Джырэ лъэхъаным, цIыфхэр нахьыбэу зэхахьэхэ зыщыхъугъэм, пщэрыхьэпIэ пчъагъэхэм янэшанэхэр зэхэкIухьэх, яфэмэ-бжьымэхэр зэтехьэх. Ащ пае лъэпкъ шхыныгъохэм язытет, яIэшIугъэ къызэтегъэнэгъэным мэхьанэшхо иI. Хьалыжъо анахь IэшIур зыщыпшхын плъэкIыщтыр Адыгеир ары. Адыгэ ­къуаем фэдэу ар шъолъырым ибренд сIоми сыхэукъонэп къысшIошIы.
Рыфабгъо ипсыкъечъэхыпIэхэм щызэхащэрэ лъэпкъ мэфэкIэу «Адыгэ хьалыжъом и Мафэ» мы шхыныгъом икIэрыкIэу псакIэ хилъхьажьыгъ, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэмэ ащ иIэшIугъэ илъэс къэс ауплъэкIун амал къаритыгъ. ЯIэпэIэсэныгъэкIэ бзылъфыгъэхэр мыщ щызэнэкъокъух. Ахэм уасэ афэзышIырэ жюрим илъэс пчъагъэ хъугъэу хэтэу, къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыге­им» иIофышIэу Гъазые Бирамхъан игупшысэхэр къедгъэIотагъэх.
— Мыхьамелэм епхыгъэ мэфэкI пстэури цIыфхэм якIас. Джащ фэдэу адыгэ лъэпкъ хабзэхэр, шхыныгъохэр чIэтымынэхэу къыткIэхъухьэрэ лIэужхэм алъыдгъэIэсэныр имурадхэу IофшIапIэу «Руфа-Турым» ипащэщтыгъэу, лъэпкъ проектыбэмэ якIэщакIощтыгъэу Бибэ Мурат а мэфэкIыр илъэс 14-кIэ узэкIэ­Iэбэжьымэ зэхищагъ. Пандемием илъэ­хъан ар щыIагъэп, мыгъэ джы я 13-у рекIокIыщт. Ежь щымыIэжьми, ащ ишъхьэ­гъусэрэ ипшъэшъитIурэ зэрафэлъэкIэу тым рихьыжьэгъэ Iофтхьабзэр зэрифэшъуашэу лъагъэкIуатэ. МэфэкIым цIыф лъэпкъыбэ, ини цIыкIуи хэлэжьэн алъэкIы. Уасэ зэрафашIырэ едзыгъохэри бэу зэтефыгъэу зыкIашIыгъэр нахьыбэ къыхагъэлэжьэным фэшI. ЗэкIэми ацIэхэр зэрытхэгъэ сертификатхэр, къа­хэщыгъэхэм нэпэеплъ шIухьафтын лъапIэхэр аратых, — къыIуагъ Бирам­хъан.

ТигущыIэгъу къызэрэтфиIотагъэмкIэ, ямышIыкIэ хьалыжъоу мыщ щашIырэр бэ: археологхэм къагъотыгъэ тарихъ пкъыгъохэм, быракъым, тыгъэм, нэмыкI­хэми ясурэтхэм атешIыкIыгъэхэр. Ау осэшI купым арэп мэхьанэ зэритырэр, нахь шъхьаIэр лъэпкъ шхыныгъом итеплъэ зэрамыхъокIэу зытетыгъэм тетэу хабзыкIыныр, ипIокIагъи, къуаеу далъхьэри зэдиштэнхэр ары.
— Шъыпкъэр пIощтмэ, ащ фэдиз хьа­лыжъоу агъажъэрэм уасэ фэшIыгъуай, — къеIуатэ Гъазые Бирамхъан. — Зым уецэкъагъэу дэгъу къыпшIошIызэ, адрэр нахь IэшIужьэу къычIэкIы, къы­хэхыгъуай. Анахь хьалыжъо IэшIоу къы­хэзгъэщырэр Улапэ къикIыгъэ бзылъфы­гъэхэм агъэ­жъагъэр ары. Адрэхэри дэи сфэIощтхэп.
Илъэс 13-м къыкIоцI мы Iофтхьабзэм Израиль, Тыркуем, Сирием, Иорданием, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэр­джэсым, Краснодар краим къа­рыкIыгъэ­хэр щытлъэгъугъэх. Француз пщэрыхьакIуи хэлажьэу къыхэкIыгъ. Ахэри хьалыжъом ехьылIэгъэ къэбархэм ащыгъуазэх. ЛIэ­ужхэр мэфэкIым зэрэзэфищэхэрэм те­гъэгушIо.
— Адыгэ хьалыжъом икъэбар чыжьэу зэрэIугъэр зэкIэми тэшIэ. Сэ сшъхьэкIэ купым сыхэтэу командировкэ сыкIозэ, Воронеж тыкъыщыуцугъ. ШхапIэ горэм тызычIахьэм, щаупщэрыхьхэрэр зэрытха­гъэм адыгэ хьалыжъор ахэтэу зысэлъэ­гъум згъэшIэгъуагъэ. «Сыдым фашIэра?» тесым сеупчIыгъ. ШхапIэр зием чIыпIэ зэфэшъхьафхэм пщэрыхьакIохэр къарищыхэзэ ялъэпкъ шхыныгъохэр зэрэща­шIыхэрэр ыкIи Мыекъуапэ къикIыгъэм зэраригъэшIагъэр, къычIэхьэрэ бэхэм хьалыжъор агу зэрэрихьырэр къысиIо­жьыгъ, — ­хигъэунэфыкIыгъ ­Бирамхъан.
ХьалыжъопкIыр
(зыхэм тхьацупкIыр аIо)
Мы пкъыгъор хьалыжъом пытэу ­епхыгъ. Тыгъэнэбзыим ыцыпэхэм афэдэу хьалыжъуапIэм Iутыр ары зэрэхабзыкIыщтыгъэр. Ар джыри бэмэ агъэфедэ, хьалыжъор зэрэзэдалъхьэрэ нэмыкI пкъыгъохэри щыIэх.
— ХьалыжъопкIыбэ мы мэфэкIым къырахьылIэ. Ау анахьыжъэу щыслъэгъугъэр Кавказ заом ыпэкIэ икIыжьыгъэмэ зыдырахыжьи, етIани къэзыгъэзэжьыгъэ тилъэпкъэгъухэм къыздахьы­жьыгъэр МэфэшIукъо Щангул ыIыгъэу хьалыжъо зэрэхиупкIыгъэр ары, — къы­хигъэщыгъ Гъазые Бирамхъан.
ТиIофшIэгъоу Лъэпшъыкъо Фатимэ инанэ итхьацупкIэу лIэшIэгъу зыныбжьыр къылъыIэсыжьыгъэу зэригъэфедэрэр къытфиIотагъ.
— Сятэжъэу Жэрэкъо Хьазэщ пщы оркъхэм ащыщыгъ. Жэрэкъохьаблэ икIэщакIоу Хьазэщ щытыгъ, къуищ иIагъ. Ащ ыкъо нахьыкIэу Тытыу тэ тыкъыте­кIыгъ. Тытыу ефэндэу чылэм дэсыгъ, мэщыт ышIыгъ. ЧIыгухэр ылэжьыщтыгъ, шы ыкIи былым Iэхъогъухэр ыхъущтыгъэх. Стамбул лэжьыгъэр ыщэти, шэкI­хэмкIэ, сабынхэмкIэ, фэтагынхэмкIэ, унэгъо псэуалъэхэмкIэ къыхъожьыти, ту­чаным щищэщтыгъ. Апэрэ псэолъэ гъэ­шIэгъонэу сятэжъ къыхьыгъагъэм ащыщ тхьацупкIыр. Адыгэ шъолъырым зыми тхьацупкI иIагъэп. Сянэжъэу Жэрэкъо Айщэт апэрэ шIухьафтынэу тхьацупкIыр сятэжъ Тыркуем къыфырихыгъэр анахь тын лъапIэу ыгъашIоу ыIыгъыгъ. Ар сянэу Нэфсэт къыриты­жьыгъ, ащ ыужыкIэ сянэжъ инэпэеп­лъэу сянэ къыситыжьыгъ. Илъэсишъэ зыныбжь тхьацупкIыр непэрэ мафэми сIыгъ, сипшъашъэ лъэпкъ кIэныр есты­жьыщт. Нэпэеплъэу лIакъом итхьацупкI ерэгъэфед, — къыIуагъ Фатимэ.
КIэухым къыхэзгъэхъожьымэ сшIоигъу, джащ тетэу Бибэ Мурат егъэжьэпIэшIоу ышIыгъэм ылъапсэ пытэзэ къызэрэрыкIорэр, гупшысэу хилъхьагъэр къызэригъэшъыпкъэжьырэр.
Iэшъынэ Сусан.