Дунэе къэгъэлъэгъопIэ-­форумэу «Урысыер» зыфиIорэм щыкIогъэ пленарнэ сессиеу «Темыр Кавказыр: къэкIощтым ишъолъыр» зыфиIорэм тхьамэтагъор щызэри­хьагъ Урысые Федерацием и Правительствэ и Тхьаматэ игуадзэу Александр Новак.

Мы Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх УФ-м экономикэ хэхъоныгъэмкIэ иминистрэу Максим Решетниковыр, Темыр-Кавказ федеральнэ шъолъырым къыхиубытэрэ субъектхэм, Адыгеим ыкIи Къалмыкъым япащэхэмрэ ялIыкIохэмрэ. АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат республикэм зекIонымкIэ икластер щигъэгъозагъэх, 2030-рэ илъэсым нэс а лъэныкъомкIэ хэхъоныгъэу ашIыщтым иплан къыгъэнэфагъ.
Пленарнэ сессием илъэхъан Темыр Кавказым социальнэ-эко­номикэ хэхъоныгъэу 2030-рэ илъэсым нэс ышIыщтым тегущыIагъэх, УФ-м и Президентэу Владимир Путиным ижъоны­гъокIэ унэшъуакIэ иположение шъхьаIэхэри ащ къыщыдэлъы­тагъэх, шъолъырышхом хэхъо­ны­гъэ ышIынымкIэ лъэныкъо шъхьаIэхэри къагъэнэфагъэх.
Адыгеим и ЛIышъхьэ къызэгущыIэм республикэмкIэ зекIохэр нахь къызфэзыщэн зылъэкIыщт лъэныкъохэм ягугъу къышIыгъ. Ащ къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, ана­хьэу республикэр зэрыгушхо­рэмэ ащыщых ащ ичIыопс баиныгъэхэр: Адыгеим ипроцент 40-м нахьыбэр мэзхэм аубыты, ащ щыщэу процент 15-р анахь лъэшэу къагъэгъунэрэ чIыпIэхэр ары. КъумпIыл Мурат республи­кэм щыпсэухэрэм ыкIи хьакIэхэм нахь агу рихьырэ чIыпIэхэр, къэлэ шъолъырым имызакъоу къушъхьэлъэ чIыпIэхэмкIи, къыгъэнэфагъэх. Кавказ къэралыгъо биосфернэ заповедникыр, аммо­нитхэр, бгы тешъоу Лэгъонакъэ, адыгэ чъыгхатэхэр, зекIохэм нахьыбэу къызщакIухьэрэ чIыпIэхэу республикэм иIэхэр ыкIи нэмыкIхэр экранышхомкIэ къагъэлъэгъуагъэх.
«Адыгеим ичIыопс ыкIи икультурнэ-тарихъ баиныгъэу щытыр стратегическэ амалэу иIэхэр ары, зекIоныр республикэм ихэхъоныгъэкIэ анахь мэхьанэшхо зиIэхэм ащыщ. Непэ а лъэныкъом хэхъоныгъэ ышIынымкIэ ыкIи инвестициехэр нахьыбэу шъолъырым къихьанхэмкIэ Iофыгъо шъхьаIэхэр зэшIотэхых — ахэр зэпхыгъэхэр къушъхьэлъэ чIыпIэхэм инженер псэуалъэхэр, энергием икъэкIуа­пIэхэр, щынэгъончъэ гъогухэр ащышIыгъэнхэр ары. ЗекIоным илъэныкъо зэфэшъхьафхэм ­икъоу зягъэушъомбгъугъэн фае», — къыIуагъ АР-м и ЛIышъхьэ.
Урысыем и Президентрэ УФ-м и Правительствэрэ республикэр кIэщакIо зыфэхъурэ IофыгъохэмкIэ къызэрадеIэхэрэм апае зэ­рафэразэр Адыгеим и ЛIышъхьэ къыхигъэщыгъ. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, республикэм федеральнэ IэпыIэгъум илъэныкъохэр зэ­кIэ къызфегъэфедэх, ахэм зыкIэ ащыщ лъэпкъ проектэу «ЗекIонымрэ хьакIэхэм апэгъо­кIыгъэнымрэ» зыфиIорэр.
НепэкIэ республикэм зекIоным илъэныкъо зэфэшъхьафыбэ щагъэфедэ. Къызэрэхагъэщы­гъэмкIэ, зекIоным анахь зызщиу­шъомбгъурэ шъолъырхэм Адыге­ир ахэфагъ.
ЗекIохэм республикэм нахь лъэшэу анаIэ къытырадзэ хъугъэ: зы илъэсым зекIо миллионны­къом нахь мымакIэу Адыгеим къэкIо. 2024-рэ илъэсым иапэрэ мэзищ зекIохэр процент 30-кIэ нахьыбэ хъугъэх икIыгъэ илъэсым ащ фэдэ илъэхъан елъытыгъэмэ. 2028-рэ илъэсым ехъулIэу зе­кIо­хэм япчъагъэ фэдитIукIэ на­хьыбэ шIыгъэнэу, зы илъэсым миллионым къыщымыкIэнэу агъэ­нафэ.
Сессием илъэхъан АР-м и ЛIышъхьэ къушъхьэлъэ чIыпIэхэм ащашIырэ зыгъэпсэфыпIэу «Лэгъонакъэ» нэIуасэ фишIыгъэх. Республикэм ипроект шъхьаIэу ар щыт. ЛыжэхэмкIэ къызщакIу­хьащт чIыпIэхэр Адыгеим иIэ зэрэхъугъэхэм ишIуагъэкIэ Iоф­шIэпIэ чIыпIэ 2000-м ыкIи хьа­кIэщ номер 2500-м нахь мыма­кIэу щыIэ хъущт. Къызэрэхагъэ­щыгъэмкIэ, проектыр агъэцакIэ хъумэ чIыпIэм теплъэу иIэр зэ­щагъэкъощтэп, тыкъэзыуцухьэ­рэ дунаим ищынэгъончъагъэкIи шапхъэхэр дэх имыIэу агъэцэкIэщтых. ГъэпсэфыпIэу ашIыщтым епхыгъэ инфраструктурэмкIи лъэпкъ проектым диштэу Iоф­шIэнхэр макIох. Инвестициехэр сомэ миллиард 60 фэдиз хъущтых.
Шъугу къэтэгъэкIыжьы: Адыгэ Республикэм анахь мэхьанэшхо зыщаратырэ проектитIу ыгъэцэкIэн фае. ЗыгъэпсэфыпIэм дакIоу гектар 200 фэдиз зыубытыщт промышленнэ шъолъырыри агъэпсы. Гухэлъхэу яIэхэм ащыщ бизнес цIыкIумрэ гурытымрэ япредприятиехэм мыщ чIыпIэ гъэнэфагъэ щягъэубытыгъэныр. Зэхэубытагъэу инвестицие сомэ миллиард 65-м ехъу а лъэны­къом пэIуагъэхьащт, IофшIэпIэ чIыпIа­кIэу минипшIым ехъу щы­Iэщт.
ЗекIохэр нахьыбэу тишъолъыр къихьанхэмкIэ зишIуагъэ къэкIощтхэм ащыщ этнопаркэу лъэпкъ щагухэр, мастерскойхэр зыхэтыщтхэр, джащ фэдэу Мыекъопэ районым и ДжэгокIо гъэхъунэ щагъэпсыщтхэр. Хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэм япхыгъэ Iофтхьа­бзэхэу цIыфхэр жъугъэу зыхэлэжьэщтхэр а чIыпIэхэм ащыкIощтых, адыгэ къуаем ифестивальхэу хэгъэгум ишъолъырхэм ямызакъоу IэкIыб къэралхэм къарыкIырэ хьакIэхэри нахьыбэу къызэкIуалIэхэрэр зэхащэщтых. Федеральнэ амалыкIэхэм яшIуа­гъэ къэкIощт а проектыр пхырыщыгъэнымкIэ. Сомэ миллиарди 2-м ехъу этнопаркымрэ ащ къепхыгъэщт псэуалъэхэмрэ яшIын пэIухьащт.
Джащ фэдэу къызэрэхагъэщыгъэмкIэ, хьакIэщхэм япчъагъэ нахьыбэ ашIыщт, модульнэ хьа­кIэщхэм яшIын макIо, «аграрнэ туризмэкIэ» заджэхэрэм зиу­шъомбгъущт. Къалэу Мыекъуапэ зекIоным игупчэу щытыным епхыгъэ Iофтхьабзэхэм къатегущыIэзэ республикэм и ЛIышъхьэ къызэриIуагъэмкIэ, джырэ уахътэм диштэрэ шапхъэхэм атетэу хьакIэхэмкIи, шъолъырым щыпсэухэрэмкIи псэуалъэу ашIы­хэрэм адакIоу ижъырэ тарихъыр къызхэщырэ теплъэ Адыгеим икъэлэ шъхьаIэ иIэным анаIэ тырагъэтыщт. Ащ къыдыхэлъыта­гъэу тарихъ унэхэу культурнэ кIэным хахьэхэрэр къалэм зы­пкъ щырагъэуцожьыщтых. Урысыем и Президентэу Владимир Путиным Федеральнэ ЗэукIэм фигъэ­хьыгъэ Тхылъым къыщигъэуцугъэ пшъэрылъэу культурнэ кIэным ипсэуалъэхэм якъэухъумэн епхы­гъэм къыдыхэлъытагъэу а IофшIэныр зэшIохыгъэ хъущт.
2023-рэ илъэсым икIэуххэм нафэ къызэрашIыгъэмкIэ, рес­пуб­ликэм къихьэгъэ инвестицие­хэр сомэ миллиард 61,6-м нэсыгъэх. НепэкIэ сомэ миллиард 80-м шIокIыщт инвестициехэр зыпэIухьащт проектышхохэр Адыгеим щагъэцакIэх. Гъэхъагъэ хэлъэу инвестициехэр зэрагъэфедэхэрэм ишIуагъэкIэ илъэсэу икIыгъэм, Лъэпкъ рейтингым нафэ къызэришIыгъэмкIэ, Адыге­им, нэмыкI шъолъырхэм ягъэ­пша­гъэмэ, я 14-рэ чIыпIэр ыубы­тыгъ.
Джащ фэдэу экономикэми республикэм хэхъоныгъэ щешIы. 2024-рэ илъэсым иапэрэ мэзищ промышленностым къыдигъэкIырэр проценти 109,6-м нэсыгъ. Дотациехэм къакIечы, гурытымкIэ лэжьапкIэм хэхъо, 2024-рэ илъэсым иапэрэ мэзищ нафэ къызэришIыгъэмкIэ, 2023-рэ илъэсым мыщ фэдэ иуахътэ елъытыгъэмэ, процент 17,8-кIэ лэжьапкIэр нахьыбэ хъугъэ ыкIи сомэ мин 50-м нэсыгъ. 2023-рэ илъэсым цIыфхэр зычIэсыщт унэхэу квадрат метрэ мин 567-рэ атыгъ, зы нэбгырэм квадрат метрэ 1,13-рэ тефэ. Зэхэубы­тэгъэ продуктэу республикэм къы­щахьыжьырэм зекIоным иIахьэу хэлъыр проценти 2,9-рэ фэдиз мэхъу.
«А пчъагъэхэу зигугъу къэтшIыгъэхэм къагъэлъагъо Адыгеим щыпсэурэ пэпчъ ыкIуачIэ ыкIи иIэпэIэсэныгъэ ащ зэрэхэ­лъыр, тилIыхъужъ-дзэкIолIхэу зэдытие Хэгъэгушхом ишъхьа­фи­тыныгъэ фэбанэхэрэм ягъэ­хъагъэхэри. Урысыем инеущрэ ма­фэ зыфэдэщтыр ахэм ялъытыгъ, арышъ, дзэкIолIхэм, ахэм яунагъохэм IэпыIэгъу ятыгъэныр анахь мэхьанэшхо зэттыхэрэм ащыщ. Зы командэ зыкIэу тызэхэтэу ыпэкIэ тылъыкIотэщт, гъэхъэгъакIэхэм тапэкIи лъапсэ афэтшIыщт», — къыIуагъ Къум­пIыл Мурат.
АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу