Сабыигъор
Александр Пушкиныр жъоныгъуакIэм и 26-м (мэкъуогъум и 6-м), 1799-рэ илъэсым Москва къыщыхъугъ.
Мы илъэсым игъэмэфэ дэдэ янэ-ятэхэм ар Михайловскэм ащагъ ыкIи къыщанагъ, гъатхэм 1801-рэ илъэсым нэс яунагъо Петербург щыпсэугъ, яшIу­гуа­щэу Мария Ганнибал дэжь исыгъэх.
1805 – 1810-рэ илъэсхэм ягъэмэфэ мазэхэр усакIо хъущт кIэлэцIыкIум янэжъ ыдэжь щигъэкIуагъэх. Исабый гузэхашIэу пасэу зыкъызэIузыхыгъэхэр, ыужыIокIэ, ытхыгъэ апэрэ поэмэхэм ыкIи ахэм къакIэлъыкIоу («Монах», «Бова», 1814) лицей усэхэу «Послание к Юдину», «Сон» къащыриIотыкIыгъэх. Нэнэжъым пхъорэлъфым мары къыриIуалIэщтыгъэр: «Сипхъорэлъф нахьыжъ къыхэкIыщтыр сшIэрэп. Ар Iуш ыкIи лъэшэу тхылъхэр икIас, ау еджэным пыщагъэп, егугъурэп, урокхэм яшIыжьын пылъэп, илэгъухэми адэджэгуным фэкъаигъэп, ау къызхихыгъэр къэшIэгъуаеу, зихъу-зилъэуи къы­хэкIы, пфэмыгъэуцоу».
НыбжьыкIэгъур
Илъэси 6-рэ Пушкиныр Императорскэ Царскосельскэ лицеим чIэсыгъ, ар чъэ­пыогъум и 19-м, 1811-рэ илъэсым къызэ­Iуахыгъагъ. УсэкIо кIэлакIэм мыщ щыIэзэ, Хэгъэгу зэошхоу 1812-рэ илъэ­сым щыIагъэм ихъугъэ-шIагъэхэр пэ­кIэкIыгъэх. Мы уахътэр ары апэрэу ащ ипоэтическэ сэнаущыгъэ анахьэу къызыхэщыгъэр, зыкъызызэIуихыгъэр ыкIи осэ ин къызыфашIыгъэр. Мы лицеим щигъэкIогъэ илъэсхэр Пушкиным шIукIэ ыгу къинагъэх, ныбджэгъуныгъэ-къошныгъэр апэрэу щигъэунэфыгъ.
Лицеим щезыгъэджэгъэ кIэлэегъаджэ­хэмкIэ анахьэу ыгукIэ зы­фэщагъэу, зыфэрэзагъэр профессорэу А. П. Куницыныр ары. Ащ шIэныгъэшхо IэкIэ­лъыгъ, декабрист хъугъэхэм ащыщхэм апэблэгъагъ. А. С. Пушкиным икIэлэ­егъаджэхэм ащыщэу бэрэ зыфэтхагъэу, усэкIэ а зэкIэ къызфыриIотыкIыгъэхэм А. П. Куницыныр ащыщыгъ. Лицеим зыщыIэгъэ уахътэм Пушкиным усэ произведениябэ ытхыгъ. Ахэм ыгукIэ икIэ­сэ француз усакIохэу я 17 – 18-рэ лIэшIэгъухэм щыIагъэхэм яфэмэ-бжьымэ акIэтыгъ. Иусэу «Городок» ахэм ацIэ къыщыпчъыгъ: Вольтер, Гомер, Тассо, Лафонтен, Мольер, Фонвизин, Озеров, Карамзин, нэмыкIхэри. Илирикэ пасэ француз ыкIи урыс классицизмэр щызэпхыгъагъ. УсакIоу Пушкиным икIэлэегъэджагъэх Батюшковыр, Жуковскэр. Илирикэ ныбжьыкIэ пIэлъэ-пIалъэкIэ зызэблихъущтыгъ, идунэееплъыкIэ мыуцупагъэ епхыгъэу, зэ гъашIэр нэпIэ­хъэу къыщыхъоу, ущэIэфэ гушIуагъор пшыпын фаеу ылъытэщтыгъ. 1816-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу нэшхъэягъор зыхэгощэгъэ элегиехэм ятхын фежьэ, Жуковскэм ыуж, шIулъэгъу мыгощыгъэр, ныб­жьыкIэгъур зэрэкIорэр, гум инэф къызэрэщыкIэу зэрэкIуасэрэр ахэм къащыIуагъ. Ау мы охътэ дэдэм усэкIо ныбжьыкIэм игупшысэ зеушху ыкIи хэти фэмыдэу, ежь итворческэ гъогу теуцо, зештэ. Щэч хэлъэп, урыс тхэкIо-сатирикхэм ятворчествэ шIогъэшIэгъоныгъ, ахэм янэшанэхэр къызхэщэу поэмэу «Тень Фонвизина», Радищевым итворчествэ епхыгъэх «Бова», «Безмерие» зыфиIоу ытхыгъэхэр.
1814-рэ илъэсым бэдзэогъум журналэу «Вестник Европы» зыфиIоу Москва къыщыдэкIырэм иусэу «К другу-стихотворцу» зыфиIоу Кюхельбекер фэгъэзагъэр я 13-рэ номерым къыщыхиутыгъ. Лицеим чIэсзэ, Пушкиныр литературнэ обществэу «Арзамас» хэхьагъ ыкIи «Урыс гущыIэр зикIасэхэм язэдэгущыIэгъу» хэлэжьагъ. Мы уахътэм ежь Александр Пушкиным усабэ етхы, ахэр гузэхэшIэ зэмлIэужыгъохэмкIэ зэлъыпкIэгъагъэх. Лицеим щеджэзэ театрэм пыщагъэ мэхъу, декабрист обществэхэм ахэтхэм зарепхы, политическэ эпиграммэхэр ыкIи усэхэу «К Чаадаеву» (1818), «Вольность», «Деревня» етхых. Мы уахътэм Пушкиным поэмэу «Руслан и Людмила» зыфиIоу лицеим щыригъэжьэгъагъэм Iоф дешIэ, произведением лъэпкъ кIочIэ ин хилъхьаным дэлажьэ. Ар 1820-рэ илъэсым къыдэкIыгъ, шIошI зэфэшъхьафхэри къыраIолIагъэх. А зэкIэм апкъ къикIэу А. С. Пушкиныр къэралыгъом икъэлэ шъхьаIэ дагъэкIын, къыблэм агъэкIон фаеу хъугъэ.

Къыблэм щыIагъ
УсакIор игущыIэ епхыгъэу Сыбыр агъэкIонэу ары зэрэщытыгъэр, ау иныбджэгъухэм яшIуагъэкIэ, анахьэу Карамзин къызэрэкъоуцуагъэм къыхэ­кIэу, апэрэ унэшъо жъалымыр агъэшъэ­багъ. ЧIыпIакIэм кIозэ Пушкиным Днеп­рэ зыщигъэпскIыгъ ыкIи ыжъагъэ къы­хэIагъ. Ипсауныгъэ зэтегъэуцожьыгъэным пае Раевскэхэм ар жъоныгъуакIэм 1820-рэ илъэсым сымэджэ хьылъэу Кавказым ыкIи Къырым ащэ. Гъэмэфэ мэзитIум усакIор апэрэу Псы Фабэхэм ащыIагъ.
Пушкиныр ыкIи Къырым
Раевскэхэм ягъусэу хымкIэ екIыхэшъ, Гурзуф макIох. Мыщ усакIом тхьамэфэ заулэ щырихыгъ, хыIушъо ыкIи къушъхэ жьы къабзэр лъэшэу къышъхьапагъэх. Мыщ поэмэу «Кавказский пленник» щылъигъэкIотагъ ыкIи лирическэ усэ заулэ – ахэр Н. Н. Раевскэм ыпхъухэу Екатеринэ, Еленэ, Марие афигъэшъошагъэх. Мы чIыпIэр ары Пушкиным поэмэу «Бахчисарайский фонтан» ыкIи усэ-романэу «Евгений Онегин» зыфиIохэрэм ятхын ыгу къызыридзагъэр. ИщыIэныгъэ ыкIэм Пушкиным Къырым мырэущтэу ыгу къэкIыжьыгъ: «Там колыбель моего Онегина». Мы чIыпIэм зэрэщыIагъэм, зэрэщытхагъэм поэмэу «Евгений Онегиныр» къапкъырыкIыгъ.
Кишинев ыкIи Одесса
Iоныгъо мазэм Пушкиныр Кишинев къэкIуагъ, ипэщакIэ къыфигъэкIуа­тэу зэрэщытым нахь гупсэф-шъхьафит ышIыгъ, Киев, Молдавиер ыкIи Одессэ зэригъэлъэгъугъэх. «Кавказский пленник» итхын ыухыгъ, ар щытхъу анахь иныр апэрэу къыфэзыхьыгъ ыкIи джырэ урыс литературэм ышъхьашыгу изгъэуцуагъ. 1830-рэ илъэсхэм Пушкиным эпитетэу «русский Байрон» фашIыгъ. ТешIагъэ щымыIэу, джыри нэмыкI «къыб­лэ поэмэ» — «Бахчисарайский фонтан» къыдэкIы, ащ поэзиер зикIасэхэм ямызакъоу, нэплъэгъубэ акъыл IофшIагъэмкIэ къызлъищагъ.
Илъэси 4-у Пушкиныр къыблэм зыщыIагъэр усакIомкIэ романтикэ охътакIэу хъугъэ.
1824-рэ илъэсым Москва полицием Пушкиным иписьмэ щызэтыричыгъ, ащ итхэгъагъ «атеистическэ еджэнхэм» зэрэдахьыхырэр. Ары ушъхьагъу фэхъу­гъэр усакIор къулыкъум хэгъэкIыгъэным, бэдзэогъум и 11-м Пушкиныр псэупIэкIэ Псковскэ губернием агъэкIуагъ, чIыпIэ пащэхэм янэплъэгъу ар итыгъ.
Михайловскэр
Пушкиныр янэ ихапIэ агъэкIуагъ ыкIи илъэситIо щыIагъ, ащ фэдиз охътэ кIыхьэ ащ ныбжьи щырихыгъэп. Игупсэу щыIагъэхэр бжыхьэм Михайловскэм къыдэкIыжьыгъэх. Ау къоджэ цIыкIур Пушкиным къегоуагъэп, ежь лъэшэу гумэкIыщтыгъэми, апэрэ Михайловскэ бжыхьэр усакIомкIэ гъэбэжъулъэ хъугъэ. «Разговор книгопродавца с поэтом» зыфиIоу исэнэхьат пшъэрылъ къызщиIо­рэр, «К морю» зыфиIорэ лирическэ гупшысэр, усэ-поэ­мэу «Цыганы» етхы. Лъэпкъ драмэу «Борис Годунов» исюжет зыфэдэщтым, зэригъэпсыщтым зэлъаIыгъ ыкIи ар 1825-м шэкIогъум еухы ыкIи 1831-м къыхауты. Сэмэркъэу поэмэу «Граф Нулин» етхы. Михайловскэм усакIом зэхэтэу произведениеу 100 фэдиз щитхыгъ. Ссылкэр зеухым, мыщ къыдэ­нэжьи, мазэ фэдизрэ щигъэ­кIуагъ. Иаужырэ илъэсхэм усакIор мыщ бэрэ къэкIуагъ, къэлэ щыIэкIэ жъотым ыуж кIым-сымым зыщигъэпсэфынэу ыкIи шъхьафитэу щытхэнэу. 1827-рэ илъэсым романэу «Арап Петра Великого» ытхыныр Михайловскэм щыригъэжьагъ, бильярд джэгукIэри иныбджэгъухэм къызэраIотэжьрэмкIэ щызэригъэшIагъ. Мы уахътэм Пушкиныр крепостной мэкъумэщышIэу Ольга Калашниковам IукIагъ ыкIи нэбгыритIуми азыфагу шIулъэгъу зэфыщытыкIэхэр къитэджагъэх, къымыщагъэми, ащ ыкъоу Павел фигъотыгъ.
Ссылкэ ужым
Iоныгъом и 3-м, 1826-рэ илъэсым Пушкиныр Михайловскэм къыдэкIыжьи, гъусэ иIэу Москва къэкIуагъ, ащ Николай I-р къыщежэщтыгъ. Къызэрэнэсхэу, императорым дэжь къащагъ, Николаевскэ къэлэсэраим зы цIыф щымытэу ар къыщыдэгущыIагъ. Шъхьафит хъужьыгъэ усакIор шъхьэкIафэ къыфашIэу къызэрагъэгъунэщтыр ыкIи имыщыкIэгъэ цензурэр зэрэтырахырэр къыриIуагъ.
Творческэ жьыкъэщэ лъэшэу Тхьэм къыритыгъэр зэпыуи зэпычи имыIэу ыгъэфедэныр А. С. Пушкиным фызэшIокIыгъ. Имафэ пэпчъ ыпщыжьэу, итхэн-гупшысэн щэIэфэ ылэжьыгъ, усэн-тхэным готэу, инасыпи къычIэ­кIыгъ. 1828-рэ илъэсым Пушкиныр пшъэшъэ дэхэ дэдэу, илъэс 16 зыныбжь Наталья Гончаровам нэIуасэ фэхъугъ. Ежь къы­зэриIощтыгъэмкIэ, апэрэ зэIукIэгъум ар шIу ылъэгъугъ. Мэлылъфэгъум ыкIэм 1829-рэ илъэсым пшъашъэм игухэлъ риIуагъ, ау Наталье янэ къыдыригъэштагъэп (пшъэшъэжъыер шIосабыигъ). Ащ ыуж уахътэ тешIагъ, къыщагъ. Болдинскэ бжыхьэ мэзищыр Пушкиным итворчествэ анахь зызиштагъ, икъэлэм жанрэ пстэумкIэ бэдэдэ къыпыкIыгъ.Тыгъэ­гъазэм и 5-м, 1830-рэ илъэсым Болди­нэм къи­кIыжьи Пушкиныр Москва къэкIо­жьыгъ. Мэзаем и 18-м (гъэтхапэм и 2-м) 1931-рэ илъэсым Александр Пушкинымрэ Наталья Гончаровамрэ чылысэу «Большого Вознесения у Никитских ворот» зыфиIорэм янэчахь щатхыгъ… ГъашIэр къэуцугъэп ащ паекIэ, нахь еужьырэу джыри кIэгъэнагъэу чъэщтыгъэ.
А. С. Пушкиныр Тхьэм къыхилъхьэгъэ усэн-гупшысэным зыкIи епцIыжьыгъэп, иусэхэм, поэмэхэм, повестхэм къахахъо­щтыгъ, илъэс 37-рэ ыныбжьыгъэр ишIулъэ­гъу къыухъумэу, лъэбгъу Iае къезыдзэу, къэзыушъхьакIурэр ичIыпIэ ригъэуцожьы шIоигъоу дуэлым къы­зещэм…
…Ау апэрэщэр адрэм – Дантес къы­ригъэкIыгъ, А. С. Пушкиныр уIэгъэ хьылъэ тещагъэу, ау ыпсэ хэтэу къащэжьыгъ… хьадэгъум къыIэкIэкIыжьыгъэп. ИгъэшIэ макIэ усэкIошхом пчыкIэ нэфэу благъэ. Зэчый ин дэдэ хэлъыгъ, литературнэ гъогушхом ныбжьи хэмыкIо­кIэжьыщт ежь илъэгъо зафэ ащ пхырищыгъ. А. С. Пушкиныр дунаим анахь щагъэшIорэ усэкIошху, ар урыс лъэпкъ закъор арымы­рэу, мы чIым щыпсэурэ цIыф лъэпкъ хыябэм зэдыряй, ялъапI, якIас, зэрагъа­шIэ, сыдигъуи игупшысэ хэхыгъэкIэ къагот.
Мамырыкъо Нуриет.