Зэкъош шъолъырищэу Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Черкесым ялъэпкъ гъэзетхэу «Адыгэ макъэм», «Адыгэ псалъэм» ыкIи «Черкес хэкум» яжурналистхэр хэтхэу зекIо гъогууанэу Архъыз пхырыкIырэм «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидэкъо Люсанэ тыригъэблагъи зэдэткIугъ. Къэрэщэе-Черкесым изекIо чIыпIэхэм ядэхагъэ тыушэтыгъ, Адыгеим ахэр зэрепхыгъэхэр къыхэдгъэщыгъэх, тапэкIэ тызэрэзэдэлэжьэщт лъэныкъохэр дгъэнэфагъэх.

Купым хэтыгъэх: «Адыгэ ма­къэм» иредактор шъхьаIэу Мэщ­лIэкъо Саид, «Черкес хэкум» иредактор шъхьаIэу Абидэкъо Люсан, мы гъэзетым иIофышIэу ЛIымафэ Асиет, Черкесскэ дэт студиеу «Си Арт» ипащэу Абыдэ Ася, Къэбэртэе-Бэлъкъарым игъэзетэу «Адыгэ псалъэм» ижурналистэу НэкIэпыджэ Замир ыкIи сэры — Тэу Замир.
Архъыз Черкесскэ зэрэпэ­чыжьэр сыхьатитIу гъогу. Адыгэ чылэгъо пчъагъэмэ тапхырыкIызэ къушъхьэм екIурэ гъо­гум тырыкIощтыгъ. Кавказ заом хэкIодэгъэ тилъэпкъэгъухэм къуаджэу Али — Бэрдыкъом ащафагъэуцугъэ саугъэтым тыкъыщыуцугъ, адыгэ лъэпкъым итарихъ къизыIотыкIырэ пкъыгъуабэ зыщыухъумэгъэ музееу саугъэтым къыготым тычIэ­хьагъ. Лъэпкъ хъарзынэщым иухъума­кIоу Ионэ Нурий тарихъыр къэзыушыхьатырэ пкъыгъоу музеим чIэлъхэм якъэбар къыт­фиIотагъ. Адыгэ быракъым тет жъогъо 12-р зие лъэпкъхэр акIэтхагъэу дэпкъым пылъагъэм тыготэу сурэт зытрядгъэхыгъ. «Черкес хэку» зыфиIорэ гъэзетым иапэрэ къыдэкIыгъохэм ащыщэу «Адыгэ псэукI» ыцIэу къыхаутыщтыгъэм итедзэгъоу музеим чIэлъым тшIогъэшIэгъо­нэу теплъыгъ. Лъэпкъым къыры­кIуагъэр къизыIотыкIэу М. КIы­шъэкъом исурэтхэу музеим чIэлъхэм, ежь сурэтышIым иIуа­гъэ ыгъэцакIэзэ, Нурий тахигъа­ди шIухьафтынэу къытитыгъэх. Лъэпкъ тарихъым ишIэжь ренэу тыгъу зэрилъыщтым ишыхьатэу ар хъугъэ.

Архъыз тезыщэлIэщт гъогум нэужым тыкъытехьажьыгъ. «Адыгэ макъэм» зы илъэскIэ ыуж къинэхэзэ «Черкес хэкуми», «Адыгэ псалъэми» мыгъэ илъэси 100 зэрэхъущтхэр зэрэхагъэунэфыкIыщтым япхыгъэ Iофтхьабзэу агъэхьазырхэрэм татегущыIэзэ Архъыз нахь благъэу тыкъекIуалIэщтыгъ. Чы­жьэкIэ Кавказ къушъхьэ шыгу­хэр къэлъэгъуагъэх.
ЗекIо чылэгъо цIыкIур лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ къушъ­хьэхэмкIэ къэухъурэигъ. Гъо­зэрыплъэ угу къегъэкIы. Ошъо­пщэ пщагъохэм къахэплъырэ шыгухэм осыр ателъ. ХьакIэщ пчъагъэу Архъыз дэтхэм ащыщэу, тинасып къыхьи, Тыкъэ Му­рат къызэIуихыгъэ адыгэ хьэкIэ унэу «Си Нур» зыфиIо­рэм тыкъыщыуцугъ. Ари тиIоф­шIэгъоу Абидэкъо Люсанэ ихьатыркIэ зыгъэпсэфыпIэ-уцу­пIэу тфэхъугъ. А мэфэ дэдэм пкъэц лъагъохэр ыкIи кIэпсэ гъогухэр зыщыпхырыщыгъэ чIыпIэу «Романтик» зыфиIорэм зытплъыхьанэу тыкIуагъ. Маши­нэкIэ такъикъипшIыкIэ ащ унэсы. Гъогум илъэныкъуитIум къыблэ ыкIи темыр Iошъхьэ къехыпIэхэр пэIулъых. «Романтик» ыкIи «Мэзэ гъэхъу­нэр» зыфиIорэ зыгъэпсэфыпIэхэр ахэм азыфагу итых. КIэпсэ гъогуи 8 ыкIи пкъэц лъагъоу 7 мы чIыпIэхэм щагъэпсыгъ. КIэпсэ гъогухэм язырэм метрэ мини 2240-м нэс илъэгагъэу тыдищэягъ. Гъэхъунэ зэIухыгъэм утетэу Архъыз икъу­шъхьэ шыгухэр уапашъхьэ итхэм фэдэу уяплъын плъэкIыщт. Жьы чъыIэтагъэу къатрилъэсыкIырэр зэхэошIэ, чIыопсым итеплъэ нэр пIэпихэу дэхэ дэд.
Щаибжъэ зырыз тешъуи тигъо­гууанэ лъыдгъэкIотагъ, мэзым ухэзыщэрэ лъагъом тытехьагъ. Ныбжь зиIэ чъыгышхохэр тапэ къэкIыщтыгъэх, къушъхьэ тюльпанкIэ заджэхэрэ къэгъагъэ гъожь­хэр уц шхъуантIэм кошэ-куашэу къызэрэщыкIыхэрэм гу лъыттагъ. Къэгъагъэхэр хэпчы зэрэмыхъущтыр къэозыгъашIэрэ нэпэеплъ тамыгъэхэр гъогууанэм исэмэгубгъукIэ хэтых. Мэзым нахь ухахьэ къэс жьыр нахь чъыIэтагъэ мэхъу, тыгъэ нэбзыйхэр макIэу зынэсырэ мэз гъочIэгъым ымэ кIуачIэ мы чIыпIэм щызэхэошIэ.

Кавказ къэралыгъо чIыопс ухъумапIэм къыгъэгъунэрэ чIыгухэр Адыгэ, Къэрэщэе-Черкес ыкIи Краснодар краим зэритхэр сыгу къэкIыжьы. Заповедникым ичIыналъэхэу Гъозэрыплъэ хэт­хэм «Мэз чэтыушхом илъагъу» («Тропа леопарда») зыфиIоу щыпхырыщыгъэр тызэрыкIощтыгъэ гъогум фэзгъэдагъ. Чъыгхэм афэгъэхьыгъэ къэбарэу тшIэщты­гъэхэр купым хэтхэмкIэ къызэфэтIотэжьыгъэх.
Пхъэмышъу (тис) ыкIи хэ­шъай (самшит) чъыгхэр къызщыкIырэ мэзэу Хостэ, Адлер пэмы­чы­жьэу щытым, Кавказ къэралыгъо чIыопс ухъумапIэм ыныбжь илъэс 90-рэ зэхъум тызэрэкIогъагъэр мыщ дэжьым сыгу къэкIыжьыгъ. Чъыгэу ащ къыщыкIыхэрэм анахьыжъэу илъэси 100-м ехъу зыныбжьыр къэ­шIыхьагъэу зэрэщытыгъэр гъусэхэм къафэсIотагъ. Пхъэмышъу чъыгхэр лъэпсэ тIурытIоу, цIыфхэм афэдэу, гъусэхэр яIэу къызэрыкIыхэрэм якъэбар ашIогъэшIэгъоныгъ. Чъыг тIурытIумэ язырэм шыблэр къеуагъэу е уз къыштагъэу гъугъэми, къыгот чъыг псаум ар къыгъэгъунэрэм фэдэу, ыкуа­мэхэр хэкIыхьагъэу, чъыг сымаджэр зэхэмыоным фэсакъырэм, кIаIэрэм фэдэу, зэфэшъып­къэхэу ягъашIэ къызэрэзэдахьырэм якъэбар щызгъэгъозагъэх. Соснэй чъыгышхохэу тапэ къэ­кIыщтыгъэхэм ячъыгыпкъыхэм Iэ ащытфэзэ, татеIабэзэ мэзым тыкъыхэкIыжьыгъ. КIуачIэу ахэ­лъымкIэ къыддэгощагъэхэм фэдэу тыгухэм зыкъаIэтыгъ. Гъэхъунэ гъэлъэгъуапIэм тыкъы­техьажьыгъ. Кавказ къушъхьэ зэхэтхэр, сурэт шIыгъэм фэдэу, тапашъхьэ къиуцуагъэх. Архъыз ылъэныкъокIэ анахь лъагэу ахэтыр Пшиш – метрэ мини 3790-рэ илъэгагъ. Къушъхьэхэм нэр ямыплъэкIэу, чIыопсым идэхагъэ тиумэхъыгъэу мы чIыпIэм джыри тIэкIурэ тытетыжьыгъ, сурэтхэр зыщытетхыгъэх. Нэужым кIэпсэ гъогум тыкъекIужьыгъ, техыжьыфэ зытплъыхьагъ, «Романтик» зы­фиIорэ зыгъэпсэфыпIэм Iуашъхьэу къыготхэм ащыщ ышыгу шъыпкъэ телъ осым, адыгэ быракъым ижъогъо 12 ачIэгъ чIэт щэбзищым ялъэуж фэдэу, ужхэр зэриIэм гу лъыттагъ. «Мыр адыгэ чIыгу» — пстэуми къараIорэм фэдагъ.
Пчыхьэ хъугъэу хьакIэщым тыкъекIужьыгъ. Чъыер къытэмыкIоу, мэфэ реным нэм ылъэ­гъугъэм тыкъыгъэбырсырыжьыгъэу зэIофшIэгъухэмкIэ къэбар гъэшIэгъонхэр къызэфэтIотэ­жьэу, лъэпкъ гъэзетищыр зэрэзэдэдгъэлэжьэщтхэм теусэу чэщ гузэгум нэс тыщысыгъ.

КъыкIэлъыкIорэ мафэм джыри зы чIыпIэ хьалэмэт текIо­лIэ­нэу тапэ илъыгъ. Псыкъе­чъэхыпIэ Фыжьыр — Къэрэщэе-Черкесым ичIыопс изекIо чъыпIэ анахь дахэхэм ыкIи цIэрыIохэм ащыщ. ТэркIэ зэкIэм анахь гъэшIэгъоныгъэр Мыекъуа­пэ зытет псыхъоу Шъхьэгуащэ Къэрэщэе-Черкесым ит псы­хъоу Псищ зыфиIорэм зыщыхэлъэ­дэжьырэ чIыпIэм а псыкъечъэ­хыпIэр зэрэтетыр ары. Ти Шъхьэ­гуащэ ипсыорхэм мыщ тащыIукIэн тIоу тшIагъэп. Мы­жъохэм зыраутэкIызэ, тхъурбэпс фыжьыр къыдафыезэ ахэр Архъыз имэз гъочIэгъ пхырэ­чъых.
ПсыкъечъэхыпIэм екIурэ гъо­гури зы гъэшIэгъон гор: Псищ исэмэгу нэпкъ тыготэу щэрэхъ инхэр зыкIэт машинэкIэ лъа­гъом тырыкIуагъ. Мыжъо гъогум псыхъожъыехэр къытехьэхэу, щэрэхъыхэм псыр аутхызэ тапхырыкIэуи хъугъэ. Гъогубгъу­хэмкIэ шы Iэхъогъухэу хъупIэм къыдафыгъэхэм бэрэ тащыIукIэщтыгъ. СурэтышIым ыIэ къы­чIэкIыгъэхэм фэдэу шы къунэнэ цIыкIухэр янэхэм аготыгъэх. Гъэхъунэ шхъуантIэхэм агъунэ чъыгхэр къягъэтIысэкIыгъэхэу, ахэм ашъхьарыт къушъхьэхэр чIыопс зэIухыгъэ дахэм иухъумакIохэм афэдагъэх. ГущыIэ къызэрыкIом мы чIыпIэм идэхагъэ къыфэубытырэп… Адыгэ орэдмэ тядэIузэ псыкъечъэхыпIэ Фыжьым пэмычыжьэу Iут чылэгъо цIыкIум тыкъекIугъ. Мыщ дэжьым машинэм тыкъикIи лъэсэу мэзым тыхэхьагъ.
— Мышъэ лъэужхэр щышъу­лъэгъун шъулъэ­кIыщт, мы чIыпIэр мышъэхэм якIуапI, — тигупытагъэ ыуплъэкIурэм фэ­дэу къыIуагъ Абидэкъо Люсанэ.
— Мышъэ псау плъэгъунэу уфаемэ Адыгеим, Хьаджыкъо къакIо, Люсан, — къезгъэблэгъагъ IофшIэгъур, — къушъхьэ тIуакIэм хэт зекIо чIыпIэу «Хаджохская теснина» зыфиIорэм ит къэшIыхьэгъэ хъупIэ инхэм ащаIыгъ, хьакIэхэр якIа­сэх. Зэхихырэр Люсанэ шIогъэ­шIэгъоныгъ.
Метрэ 200 фэдиз ткIугъэу псыхъом уизыщыщт пхъэ лъэмыджым тыкъынэсыгъ. Ащ ты­зэпырыкIи тыдэкIуаезэ джыри заулэрэ мэзым тыпхырыкIыгъ. ПсыкъечъэхыпIэм темыкIуалIэзэ ащ ымакъэ къэIоу ыублагъ. ЧыжьэкIэ къушъхьэ псы чъэрым иорхэм къаутхырэ псыр къэтлъэ­гъугъ. Чъыгхэм азыфагу тыдэкIызэ псыкъечъэхыпIэм текIолIагъ. Къушъхьэпс гъуаткIор зыуплъэ­кIугъэхэри къытхэкIыгъэх. ПсыкъечъэхыпIэм имыжъо­мэ тате- тэу сурэтхэр зытетхыгъэх.
Къызтэгъэзэжьым пхъэ лъэмыджым тыкъикIыжьи къушъхьэ­хэм къащыкIырэ щайуцыр къяд­гъэгъэжъуагъ, псыхъоу чъэрэм ымакъэ тыкIэдэIукIызэ ащ тешъуагъ. Зыфэдэ къэмыхъугъэ рэхьатныгъэр ыкIи гуапэр зэхэтшIагъэу, тыумэхъыгъэу тIэкIурэ тыщысыгъ. ЧIыопсым тыгуи тыпси фызэIухыгъагъ. Жэнэ Къырымызэ иусэхэр зэрылъ орэдэу «Хэбзэ дахэу тэ тиIэр джащ фэд» зыфиIорэм изы пычыгъо гу къыдэчъэу, зэдедгъа­штэу къызэдэтIуагъ.

ПсыкъечъэхыпIэ Фыжьыр тизекIо хъарзынэщ къэзгъэбаигъэхэм ащыщ. Архъыз зекIо чылагъом екIурэ гъогур псынкIэу къызэтынэкIыгъ. А мэфэ дэдэм Къэрэщэе-Черкесым тыкъикIыжьи Адыгеим тыкъэкIожьыгъ. Ткъош шъолъырым ичIыопс зэIофшIэгъухэмкIэ щызэдитхыгъэ уахътэм тыгу къыдищэягъ, тигъэгушхуагъ, ар гукъэкIыжь лъапIэу тиIэщтхэм ащыщ хъугъэ.
Тэу Замир.