Урысые Федерацием ыкIи Адыгэ Республикэм язаслуженнэ юристэу, Щытхъум иорден, «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм апай» зыфиIорэ орденым имедалэу я II-рэ шъуашэ зиIэр къызыфагъэшъошагъэхэу, Адыгеим ихьыкум системэ иветеранхэм я Совет и Тхьаматэу, юридическэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу А. И. Трахъор илъэс 75-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъ.

Хэгъэгум ихьыкум системэ итарихъ чIыпIэшхо щаубытыгъ зышъхьамысыжьхэу право­судием фэлэжьагъэхэм, хэбзэгъэуцугъэу щыIэм фэшъыпкъэ­хэу, IэпэIэсэныгъэ ин ахэлъэу, зыфэгъэзэгъэ Iофым хэшIыкIы­шхо фыряIэу ахэр щытыгъэх. Адыгэхэми хьыкумым итарихъ дышъэ хьарыфхэмкIэ зыцIэ хэ­хьэгъэ, республикэм имызакъоу, тихэгъэгуи щызэлъашIэрэ цIыф тиI.
Теплъэ дахэ зиIэ къуаджэу Щынджые щыпсэущтыгъэ Трахъо Исмахьилэ иунагъо 1949-рэ илъэсым гъатхэм иаужыпкъэрэ мафэ къихъухьэгъэ шъэожъыем АслъанкIэ еджагъэх. Зэгуры­Iоныгъэ дахэ зэрылъ унэгъо Iужъум шъэуи 6-рэ зы пшъа­шъэрэ щапIугъэх. ЯцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу IофшIэнымрэ еджэнымрэ ахэр афагъасэщтыгъэх. Сыд фэдэрэ унэгъо IофкIи ахэр ренэу янэ-ятэхэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъэх.

КIэлэцIыкIумэ янэу Дышъэ­хъан Махьмудэ ыпхъум чIыпIэ колхозым Iоф щишIэщтыгъэ, уахътэу къыфыдафэрэр кIэлэцIыкIухэм япIун-лэжьын пэIуигъахьэщтыгъ. Шъэожъыехэр ана­хьэу зыкIэрыплъыщтыгъэхэр, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи щысэтехыпIэу яIагъэр ятэу Исмахьил ПIытIыу ыкъор ары. Къуаджэм къадыдэсыгъэ шъэо­жъыехэми ащ фэдэу ары ахэр агу къызэринагъэхэр.
Аслъан ятэ Хэгъэгу зэошхом чанэу хэлэжьагъ, зэо гъогухэм атетэу Австрием нэсыгъагъ, Украинэр, Польшэр, Чехиер, Гер­маниер шъхьафит зышIы­жьыгъэхэм ахэтыгъ. ЛIыхъужъныгъэу заом щызэрихьагъэм пае Жъогъо Плъыжьым иорден, медаль зэфэшъхьафхэр ащ къыфагъэшъошагъэх.
Заом къызекIыжьым илъэ­сыбэрэ шоферэу икъуаджэ Iоф щишIагъ. Сыд фэдэ пшъэрылъ къыфашIыгъэми, пшъэдэкIыжь ин хэлъэу ыгъэцакIэщтыгъ. Ащ нэмыкIэу, къоджэдэсхэм ана­хьыбэхэм афэдэу, Трахъо Исма­хьилэ унэе IэпыIэгъу хъызмэт иIагъ. Зы мафи Iоф ымышIэу, зыгорэм пымылъэу ар щысыщтыгъэп. Ичылэгъухэм лъытэныгъэ къыфашIыщтыгъ зищы­кIагъэм IэпыIэгъу ренэу зэрэ­фэ­хъущтыгъэм къыхэкIэу. Ыгу ихыгъэу, цIыфхэм ягумэкIхэм ядэIун ылъэкIэу зэрэщытыгъэм пае цыхьэшхуи ащ къыфа­шIыщтыгъ, зыгъэгумэкIыхэрэри шъхьэихыгъэу къыфаIуатэщтыгъ. Ар къэзыушыхьатыхэрэм ащыщ мызэу, мытIоу къоджэ Советым идепутатэу зэрэхадзыщтыгъэр, джащ фэдэу еджапIэм чIэс кIэ­лэцIыкIухэм янэ-ятэхэм якомитетэу зэхащэгъагъэм бэрэ зэ­рэхэтыгъэр.
Заом хэлэжьагъэхэм якIэлэцIыкIу пстэуми афэдэу Аслъан икIэсагъ советскэ зэолIхэм лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм фэгъэхьыгъэ къэбархэм ядэIуныр. Гулъытэ чан зиIэ кIэлэ Iэтахъоу ар щытыгъ, тарихъ тхылъхэм, детективхэм яджэныр икIэсагъ. Тхылъхэм къахэфэрэ персонажхэм афэдэу ежьыми чIыпIэ зэжъу ифэгъэ, егъэзыгъэ хъугъэ цIыфхэм яухъумакIоу хъу шIоигъоу бэрэ ыгу къихьэщтыгъэ. Зэджэрэ пстэуми яфэмэ-бжьымэ шъэожъыем къытыримыхьанэу хъугъэп: хьыкумышI хъуным кIалэр кIэхъопсэу регъажьэ.

Ар къыдэхъуным ыпэкIэ Советскэ Дзэм къулыкъу щихьыгъ, Пшызэ къэралыгъо универси­тетым июридическэ факультет очнэу щеджагъ, прокуратурэм Iоф щишIагъ, Адыгэ Республикэу зэхащэгъэ къодыем юстици­емкIэ иминистрэ IэнэтIэшхоу пшъэ­дэкIыжь ин зыхэлъыр къы­рапэсыгъ.
1994-рэ илъэсыр ары опытышIу зиIэ IофышIэр хьыкумышI зыхъугъэр. Ащ ыуж илъэси 4 зытешIэм апшъэрэ хьыкумышI IэнатIэу АдыгеимкIэ тиIэм фэгъэзагъэ хъугъэ. Илъэс 20-м ехъурэ Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум и Тхьаматэу щытыгъ. ЕIолIэнчъэу, гуетыныгъэ ин фыриIэу а IэнатIэр зэригъэцакIэрэм дакIоу Трахъо Аслъан гъэпсын Iофми ишъыпкъэу зыритыгъ. Ащ ыцIэ епхыгъэх Правосудием и УнэшхуитIоу теплъэ дэхэдэдэ зиIэхэу Мыекъуапэ иархитектурнэ псэуа­лъэхэм къахэхъуагъэхэр. ХьыкумышI системэм итарихъ и Музееу непи Iоф зышIэрэри ахэм ащыщ. Хабзэм зышъхьамысыжьэу фэлэжьагъэхэм афэ­гъэхьыгъэ шIэжьыр мыкIосэным пае музеим къыщызэIуахыгъэ къэгъэлъэгъуапIэхэм бэдэд къа­Iотэн алъэкIыщтыр.
Трахъо Аслъан гулъытэшхо иIэу, чыжьэрыплъэу зэрэщытым ишIуагъэкIэ хэгъэгум ишъо­лъырхэу апэу зэгъэшIужь хьыкумышIхэм яинститут къыфытезгъэзэжьыгъэхэм Адыгеир ащыщ хъугъэ. Я 2000-рэ илъэсым зэгъэшIужь юстицием илIы­кIохэр апэрэу хадзыгъагъэх.
ИIоф хэшIыкIышхо фыриIэу Аслъан пэщэныгъэ зыщызэрихьэгъэ илъэс 20-м къыкIоцI фэдэ зыпарэкIи къыхэмыкIыгъэу республикэм ихьыкум системэ хэхъоныгъэ ин ышIыгъ. Хьыкум унэхэр джырэ техни­кэмкIэ дэгъоу зэтырагъэпсыхьагъэх, цIыфхэу къякIуалIэхэрэмкIи Iэрыфэгъу хъуным тетэу ашIыгъэх, хэбзэ-бзыпхъэу щы­Iэхэмрэ унашъоу ашIыхэрэмрэ цIыфхэм шъхьэихыгъэу алъыIэсынхэм фытегъэпсыхьэгъэ амал зэфэшъхьафыбэ зэрахьагъ.
1993-рэ илъэсым Урысыем и Конституцие ипроект изэхэгъэуцонкIэ Конституционнэ зэ­IукIэм иIофшIэн анахь чанэу хэлэжьагъэхэм Трахъо Аслъан ащыщыгъ. Конституцием ипро­ект зызэхагъэуцо нэуж Аслъан закъу ары АдыгеимкIэ а хъу­гъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъэ шIэжь тхылъым зыIапэ кIэзыдзэжьыгъагъэр. Ащ дакIоу тикъэралыгъо и Закон ШъхьаIэ инэпэеплъ экземпляри ратыгъагъ. Ащ тэ осэ ин фэтэшIы.

Хэгъэгум иджырэ хьыкум системэ итарихъ къыхэхъухьэгъэ хъугъэ-шIэгъэ инми — Ап­шъэрэ Хьыкумымрэ Апшъэрэ Арбитражнэ Хьыкумымрэ язэ­хэ­гъэхьажьын Трахъо Аслъан чанэу хэлэжьагъ. Хэгъэгум иапшъэрэ хьыкум къулыкъу щылэжьэщтхэм якъыхэхынкIэ квалификационнэ ушэтынхэр аIызыхыщтыгъэ хэушъхьафы­кIыгъэ комиссием итхьаматэ игуадзэу ар щытыгъ. А пшъэ­рылъыр зэрифэшъуашэу зэригъэцэкIагъэм пае Урысые Федерацием и Пезидентэу Вла­димир Путиным и Рэзэныгъэ тхылъ къыфагъэшъошэгъагъ.
Къэралыгъо ыкIи политическэ зэхъокIыныгъэ инхэм ялъэхъан тефэгъагъ Трахъо Аслъан пэщэ­ныгъэ зыщызэрихьэгъэ илъэс­хэр. Хэгъэгум ихьыкумышIхэмкIэ щысэтехыпIэу щытыгъ УФ-м и Апшъэрэ Хьыкум иапэрэ тхьаматэу щытыгъэ Лебедев Вячеслав Михаил икъор. А лъэхъэнэ гумэкIыгъом гуеты­ныгъэ ин хэлъэу зыфэгъэзэгъэ IофшIэныр зэригъэцакIэщтыгъэм ишIуагъэкIэ Урысыем хьыкум хэбзэ шъхьафит, хэбзэ пытэ
иIэ хъугъэ. 2019-рэ илъэсым мэ­къуо­гъум Аслъан Исмахьилэ ыкъор иIэнатIэ IукIыжьы зэхъум В. М. Лебедевым АР-м и Апшъэ­рэ хьыкум итхьамэтэ IэнатIэ зэригъэцэкIагъэм осэшхо къыфишIыгъагъ. КъызэриIогъагъэмкIэ, «ащ фэдэ цIыфхэр псынкIэу зыIэкIэбгъэкIыжьхэ хъущтэп». ЕтIанэ къыпигъэхъожьыгъ: «Хэгъэгум ихьыкум ощ фэдэ цIыф Iушхэм яеплъыкIи, ягущыIэ зафи ищыкIагъэх».
Ащ игущыIэхэр Аслъан къыгъэшъыпкъэжьыгъэх, пшъэдэ­кIыжь ин хэлъэу непи зыфэгъэ­зэгъэ Iофыр егъэцакIэ — Адыге­им ихьыкумышI системэ иветеранхэм я Совет ар и Тхьамат, «Урысыем ихьыкумышIхэм яобъединение» зыфиIорэм и Адыгэ шъолъыр къутамэ итхьамат, хьыкумышIхэм я Урысые объединение игупчэ Совет, АР-м ихьыкумышIхэм я Совет хэт, ныбжьыкIэхэм ясэнэхьат нахь дэгъоу аIэ къихьанымкIи ренэу IэпыIэгъу афэхъу.
Ветеранхэм я Советэу 2020-рэ илъэсым зиIофшIэн езгъэ­жьагъэр хэгъэгумкIэ анахь дэ­гъухэм зэрахалъытагъэр къы­щаIогъагъ хэгъэгум ишъолъыр­хэм яхьыкумышIхэм ясоветхэм ятхьаматэхэм ясеминар-­зэIукIэу къалэу Москва щыкIогъагъэм.
IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъ IофышIэхэм ягъэхьазырын мэхьанэшхо зэриIэр къыдилъытэзэ, илъэсыбэ хъугъэу Аслъан наукэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ клас­стерэу «Институт права» зыфиIоу Адыгэ къэралыгъо университетым иIэм щырегъа­джэх. Уголовнэ правэмкIэ ыкIи криминологиемкIэ кафедрэм ар ипащ, профессор, юридическэ шIэныгъэхэмкIэ доктор.
Трахъо Аслъан икIэщакIоу студентхэм апае Iэнэ хъураехэр, конференциехэр зэхащэх. Ахэр зыфэгъэхьыгъэхэр зигъо правовой Iофыгъохэу къэуцухэрэр ары. Студентхэми, езыгъаджэ­хэрэми ахэр ашIогъэшIэгъоных.
Сыд фэдэрэ гъэхъагъи, нафэу зэрэщытымкIэ, лъэныкъуабэмэ япхыгъэу, лъэныкъуабэ къызэлъиубытэу щыт. Ау пстэуми анахь шъхьаIэр ыкIи анахь лъапIэр цIыфыр ары.
— ЦIыфым лъытэныгъэ, цы­хьэ фэпшIыным мэхьанэшхо зэ­риIэр тятэ къыдгуригъэIогъагъ ыкIи къытхилъхьэгъагъ, — еIо Аслъан. — Медицинэ Iэзэным щагъэфедэщтыгъэ гущыIэхэу «Уиягъэ емыгъэкI» зыфиIорэм хьыкумышIхэр яIофшIэнкIэ къы­пкъырыкIынхэ фаеу зэрэщытыр ренэу сиIофшIэнкIэ къыдэс­лъытэщтыгъ. ХьыкумышIхэри мэIазэхэба, ау ащ зэрэтекIы­хэрэр правовой нэшанэ зыфэгъэзагъэхэм иIэу зэрэщытыр ары. ХьыкумышIыр гущыIэкIэ мэIазэ. «ГущыIэкIэ цIыфыр уукIын, гущыIэкIэ къэбгъэнэ­жьын, гущыIэкIэ дзэхэр зылъы­пщэнхэ плъэкIыщт». Мы гущы­Iэхэр зэлъашIэрэ усэу Вадим Шефнер ытхыгъэм щыщых. Ахэр хьыкум IофшIэнми епхыгъэу бгъэфедэнхэ плъэкIыщт. Тэрэзэу узэгупшысэгъэ гущыIэ гъэнэфагъэхэмкIэ хэукъогъэ цIыфым ыгу бгъэушъэбын, улъыIэсын, гъогу тэрэз ар теуцожьынымкIэ уишIуагъэ ебгъэкIын плъэ­кIыщт.
ИлъэсипшI пчъагъэм Iоф зе­шIэм джа гупшысэм Аслъан къыпкъырыкIызэ ипшъэрылъхэр ыгъэцэкIагъэх, къыдэлажьэхэрэри ащ фигъэсагъэх. Игухэлъи къыдэхъугъ: хьыкумым цIыфхэр къызкIакIохэрэр пщыныжьым ежэхэкIэ арэп, зэфагъэ зыхэлъ зэшIохыкIэу зэмызэгъыныгъэ-зэшIонэныгъэм фэхъущтыр зэрагъэшIэным пай нахь.
Джыри зы лъэныкъо — шIу­шIэным игугъу къэсшIынэу сы­фай. Нафэу зэрэщытымкIэ, зэлъашIэрэ промышленникэу ыкIи меценатэу Трахъо Лыу къытекIыгъэхэм Аслъан ащыщ. Егъэлыегъащэ мыхъунэу сэ­лъытэ ащ ишIушIэн лъызгъэкIуа­тэхэрэм ащыщ сIоми. Илъэс 20-м къыкIоцI ар икIэщакIоу кIэлэцIыкIу учреждениехэм хьыкумышIхэр адеIэх. Зянэ-зятэхэр зышъхьарымытыжь кIэ­лэцIыкIухэу фэбагъэмрэ гу­кIэгъумрэ афэныкъохэм лъэшэу гуапэ ащэхъу ащ фэдэу къызэрафэгумэкIхэрэр. 2012-рэ илъэсым Краснодар краим псыр къызыкIаом, пащэм ыIэ афимыщэин ылъэкIыгъэп тхьамыкIагъо къызфыкъокIыгъэхэм. Апэрэхэм ащыщэу Аслъан Iэпы­Iэгъу ятыгъэнымкIэ ищыкIэгъэ Iофыгъохэр зэшIуихыгъэх. Ащ зэрилъытэрэмкIэ, «цIыфхэм Iэ­пыIэгъу зяптын фаер чIыпIэ зэжъу зыщифэхэрэ закъор арэп, ягушIуагъуи ахэм адэбгощышъун фае». Джащ фэдэу 2014-рэ илъэсым Республикэу Къырым Урысые Федерацием къы­хэхьэгъэ къодыягъ IэпыIэгъу зыратым. Адыгеим ихьыкумышI­хэм гъэцэкIэкIо тхьапэхэмкIэ бланк 35000-рэ ыкIи хьыкум ат­рибутикэмрэ афарагъэщэ­гъагъ.
Хэгъэгу зэошхом хэлэжьэгъэ цIыфым ыкъоу зэрэщытым къы­хэкIэу лъэшэу ар афэгумэкIы зыпсэ емыблэжьыгъэхэм. ГущыIэм пае, фондэу «ТекIоныгъэм» илъэс 20 Iэпэ-цыпэ хъугъэ Адыгеим ихьыкумышIхэр мылъкукIэ зыдеIэхэрэр, заом хэлэжьэгъэ хьыкумышIхэу щымыIэжьхэр зыщыпсэущтыгъэхэ унэхэм шIэжь пхъэмбгъухэр атырагъэуцох. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу, СССР-м граждан авиациемкIэ иапэрэ летчик-ушэтакIоу В. КI. Мызэгъум ыцIэкIэ щыт Тэхъутэ­мы­къое гурыт еджапIэм чIэс еджэ­­кIо купым Адыгеим ичIыпIэхэу заор зыщыкIуагъэхэр арагъэ­лъэгъугъэх, къыращэкIыгъэх.
Ятэ илъэуж пытэу теуцуагъ Аслъан ыкъоу Рустем. Къалэу Краснодар и Прикубанскэ район хьыкум ар ипащ. Ятэ ищысэтехыпIэу, сэнэхьатэу къыхихыгъэм хэшIыкI дэгъу фыриIэу ар мэлажьэ.
Къэралыгъо ыкIи ведомствэ тын зэфэшъхьафыбэ Трахъо Аслъан къыфагъэшъошагъ. Ахэм ахэхьэх Щытхъум иорден, «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъагъэу щыриIэхэм апай» зыфиIорэ ор­деным имедалэу я II-рэ шъуа­шэ зиIэр. Ау, енэгуягъо, къыз­хэкIыгъэ лъэпкъым, икъоджэ­гъухэм ыкIи иIофшIэгъухэм къыфашIырэ лъытэныгъэр пстэуми анахь тын лъапIэкIэ. Ихэ­гъэгу гъунэнчъэу шIу зэрилъэгъурэм, гуетыныгъэ ин хэлъэу Iоф зэришIэрэм, шIушIэгъабэу иIэхэм а лъытэныгъэр къакIэ­кIуагъ.
Адыгеим ихьыкумышIхэр рэ­зэ­ныгъэ инрэ лъытэныгъэрэ фыряIэу Аслъан Исмахьилэ ыкъом июбилейкIэ фэгушIох, псауныгъэ пытэ, щыIэкIэшIу иIэ­нэу, бэгъашIэ хъунэу фэ­лъаIох.
Шумэн Байзэт.
Адыгэ Республикэм и Ап­шъэрэ хьыкум итхьамат.
Сурэтхэр: АР-м и Апшъэрэ хьыкум.