«Сыпфэраз о, щыIэныгъэр
Къысэптыгъэшъ Нэтыхъуае.
Сыричъыг сэ уиурамы,
Сыримакъ сэ ащ ыгу».

Джащ фэдэ сатырэхэр къуа­джэу Нэтыхъуае фэгъэхьыгъэу ытхыгъагъэх Хъалыщ Сэфэрбый.
ЦIыфым ихэгъэгу къызыще­жьэрэр къызщыхъугъэр, зыщапIугъэр, иныдэлъфыбзэ зыщызэхихыгъэр ары. Хэти ар зэкIэмэ анахь шIолъапI. БлэкIыгъэр зымышIэрэм къэхъущтыр къыгурыIощтэп, джащ пае нэтыхъое лъэпкъым щыгъуазэ шъусшIыныр симурад.
Анахь чIыпIэ дахэу, анахь чIыпIэ дэгъоу, цIыфым ипсауныгъэ зыщигъэпытэрэ хы ШIуцIэм, Анапэ километрэ 15-кIэ пэIу­дзыгъэу нэтыхъое лъэпкъыр щы­сыгъ. Лъэпкъыр лъэпкъышхоу, лъэпкъ инэу, нахьыжъхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, мин 500-м къехъоу щытыгъ. Кавказ заом ыуж зэкIэмкIи нэбгырэ 17 нахь къэмынэжьыгъэу а чIыпIэм щысыгъ. Къуаджэм ыцIагъэр Хьат­рамытыку. Адыгэмэ зэряхабзэу, чIы Iэтыгъэ гъэхъунэ иным ыкIи псыр, мэзыр зыдэщыIэхэм щы­тIысыщтыгъэх. Джащ фэдэу а чIыпIэм Хьатрам зэшибл нэты­хъое лъэпкъэу тIысыгъагъэ. Ахэм зы шыпхъу закъо яIагъ. Ащ Пакъ ыцIагъ. Пакъэ идэхагъэрэ ишэн-­хабзэрэ афэгъэхьыгъэу орэд фаусыгъагъ. А орэдыр — «Хьат­рамымэ я Пакъэр» тэри къыднэсыжьыгъ.
Апэу тIысыгъэхэр Хьатрам лIакъохэр арыти, чылэм Хьат­рамытыку фаусыгъ. Генералэу Александр Суворовым ухъумэпIэ дамбэ хы ШIуцIэм IуаригъэшIыхьэгъагъ ыкIи ащ елъыты­гъэу чылэм ыцIэ Суворово-ЧеркесскэкIэ зэблахъужьыгъагъ. Нэжъ-­Iужъэу чылэм дэсыгъэмэ къызщыхъугъэхэ чIыгур ащыгъупшэщтыгъэп. Ахэм къаIотагъэхэр ылъапсэу нэтыхъуаемэ афэгъэ­хьыгъэ тхылъ щыI.
1924-рэ илъэсым нэтыхъое лъэпкъым ишIоигъоныгъэкIэ ялъэпкъэгъу адыгэхэм Адыгеим зыкъагъэзэжьыгъ. Адыгэ хэкум итхьаматэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые IэпыIэгъу ащкIэ къафэ­хъугъагъ. Тэхъутэмыкъое районым километрэ 12-кIэ пэIудзыгъэу генерал-помещикэу Кухаренкэм ичIыгугъэхэм 1924 — 1931-рэ илъэсхэм къарытIыс­хьажьыгъэх. Нэбгыри 174-рэ зэ­кIэмкIи къэкIожьыгъагъэр. Лъэпкъыр мэкIэ дэдэу зэрэщытым пае ыцIи къагъэнэжьыгъ — Нэтыхъуай. Мы чылэ цIыкIум ыцIэ щэ зэблахъугъ: Хьатрамытыку, Суворово-Черкесский, Нэтыхъуай. Лъэпкъым фэгъэхьыгъэ тарихъ тхылъэу «Трижды рождённый» зыфиIоу 2019-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм иавторыр сэры — Хьахъуратэ Светлан ары. А тарихъ нэкIубгъом щыщ сэ непэ нэIуасэ шъузыфэсшIыщтыр. Хьатрамытыку дэтыгъ классиплI нахь мыхъурэ училищ. Ахэр къэзыухыгъэмэ гъэсэныгъэ яIэу алъытэщтыгъ. Адыгеим къызэкIожьхэм, яшIэныгъэхэм ахагъэхъуагъ, хэкум тхьаматэ щыхъугъэхэри къахэкIыгъэх. Еджэн-гъэсэныгъэр сабыйхэм зэрящыкIагъэр дэгъоу а лъэхъан­ми къагурыIощтыгъ. Меркицкэ Ибрахьимэ ихьатыркIэ 1926-рэ илъэсым ублэпIэ еджапIэр къуа­джэм къыщызэIуахыгъ, 1929-рэ илъэсым колхозэу «Красный май» щызэхащагъ. 1961-рэ илъэ­сым колхозыр совхозэу «Октябрьский N 15» хъужьыгъэ. Нэтыхъуае я 2-рэ отделениекIэ кIощтыгъ. Ащ парник хъызмэтшIэпIэ ин иIагъ. Шъофым лэжьыгъэу щашIэрэр бэдэдэщтыгъ. Лэжьыгъэм иIухыжьынкIэ IэпыIэгъоу къафэхъущтыгъэх Тэхъутэмыкъуае ихъызмэтшIапIэхэм ащы­лажьэхэрэр, Мыекъуапэ истудентхэр, дзэкIолIхэр. ИлъэситIум къырахын фэе лэжьы­гъэр зы илъэсым къахьыжьэуи хъущтыгъ. А лъэхъаным бригадэм звеньевоеу иIагъ илъэс 17 зыныбжь Мэджэс Сафиет. Ар депутатэу СССР-м и Апшъэрэ Совет хадзыгъагъ.

Мэджэс Сафиет медаль зэфэшъхьафхэр къыфагъэшъошагъэх, илъэс 17-м итэу, гурыт еджапIэр къыухыгъэ къодыеу ар совхозым хэхьагъ, хэтэрыкIхэм зыщадэлэжьэхэрэ бригадэм IофшIэныр щыригъэжьагъ. Бэ темышIэуи звеньевой IэнатIэри къыфагъэшъошагъ. Iоф ышIэзэ Анапэ дэтыгъэ мэкъумэщ техникумыр, нэужым Пшызэ мэкъу-мэщ институтыр къыухыжьыгъэх. Агроном-семеноводэу ыкIи энтомологэу Iоф ышIагъ. Сафиет гъэ­хъагъэхэр ышIыхэзэ зэрэла­жьэ­рэм фэшI партием аштагъ ыкIи «IофшIэным и Щытхъу» зыфиIорэ медалым иятIонэрэ шъуашэ къыфагъэшъошагъ. Райсоветым идепутатэу бэрэ хадзыгъ, ау ащи шъхьадэкIи, СССР-м и Апшъэрэ Совет идепутат хъу­гъагъэ.
Механизатор цIэрыIохэр ти­Iагъэх: Хъущт Хьазрэт, ШэхэлI Рэщыд, Чэлэбый Бидан, Бэгъ Хьамед. Мыхэм зэкIэми орденэу «IофшIэным и Щытхъу» зыфиIорэр къалэжьыгъ.
1957-рэ илъэсым шIыхьафкIэ къоджэ клубыр агъэуцугъ.
А лъэхъаным электричествэр, псырыкIуапIэхэр, Нэтыхъуае рыкIорэ аллеир Хьахъурэтэ Долэтчэрые аригъэшIыгъагъ, ащыгъум гъэIорышIакIоу ащ Iоф ышIэщтыгъ. Хьахъурэтэ Долэтчэрые Хэгъэгу зэошхом хэтыгъ, Хэгъэгу зэошхом иорден, нэмыкI бгъэхалъхьэхэри къылэ­жьыгъэх. КъыкIэлъыкIорэ илъэсым фельдшер-мамыку пунктыр къуаджэм дагъэуцуагъ, ащ ­илъэс 50-рэ Цушъхьэ Хъарет Iоф щи­шIагъ. 1966-рэ илъэсым кIэлэцIыкIу IыгъыпIэр щатIупщыгъ, ащ ипащэу Ацумыжъ Аминэт илъэс 30 лэжьагъэ. 1991-рэ илъэ­сым къуаджэм тхылъеджапIэр къыщызэIуахыгъ.
1991-рэ илъэсым Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэмэ афэгъэ­хьыгъэ саугъэтыр Нэтыхъуае дагъэуцуагъ. Ар зышIыгъэр Хэ­гъэгу зэошхом иветеранэу Нэ­псэу Мэджыд ары. Ащ иIэпы­Iэгъугъэх Бек Мэджыдэрэ Хьа­гъур Юнысрэ. Жъоныгъуа­кIэм и 9-м, 1991-рэ илъэсым апэрэу цIыфхэр ащ щызэIукIагъэх, къекIолIагъэх район тхьаматэхэри. Саугъэтыр зыгъэуцугъэмэ Iофэу ашIагъэм ыпкIэ аIахыгъэп. «Мыхэр ары непэрэ щыIакIэр къытэзытыгъэр. Мыхэм апсэ тэщ пае агъэтIылъыгъ», — ыIуагъ Нэпсэу Мэджыдэ ыкIи мэкъэ IэтыгъэкIэ хьадагъэр къы­зэIуихыгъ, саугъэтым къе­кIо­лIагъэмэ заом хэкIодагъэхэр щагъэежьыгъэх. Къоджэ цIыкIум ихъулъфыгъэ нэбгырэ 86-рэ Хэгъэгу зэошхом кIогъагъэ, къэ­зыгъэзэжьыгъэр 42-рэ. Ахэм афэ­шъхьафэу бзылъфыгъэ нэбгыриплIи кIогъагъэ.
Бек Мелэчхъан апэрэ адыгэ пшъашъэу Хэгъэгу зэошхом хэ­лэжьэнэу дэкIыгъагъ, Москва медицинэ сэнэхьатыр щызэригъэгъотыгъэу, врачэу заом хэтыгъ. Дунаир зэрэхьатыжьми ащ иIофшIэн лъигъэкIотагъ, врач-­экспертэу илъэс пчъагъэхэм лэ­жьагъэ. Бек Мелэчхъан Лени­ным иорден къыфагъэшъошагъ.
Хьахъурэтэ Симэ ятIонэрэ курсым исыгъ, медицинэ сэнэхьатыр зэригъэгъотыщтыгъ, илъэс 17 ыныбжьыгъэр. Керчь къыщаухъурэигъагъэхэм ахэ­тыгъ. 1942 — 1945-рэ илъэсхэм конц­лагерэу Равенсбрюк дэсыгъ.
Цушъхьэ Мерэм связистэу 1941 — 1945-рэ илъэсхэм заом хэтыгъ. Мерэм ышхэр заом хэкIодагъэх, ятэу Мэджыдэрэ Мерэмрэ къэкIожьыгъэх.
ЛIыбзыу Мерэм партизанскэ отрядым хэтыгъ.
1996-рэ илъэсым Тэхъутэ­мыкъое районым ит чылэхэм апэу газыр къытфащагъ, ащ кIэщакIоу фэхъугъэр чылэм щы­щэу Ацумыжъ Щамсудин ары. Къиныбэ ащ хилъэгъуагъ, ау Iофэу ригъэжьагъэр ымыгъэца­кIэу шIокIыгъэп. Щамсудинэ непэ къытхэмытыжьми, цIыфмэ шIоу афишIагъэр ащыгъупшэрэп.
Цушъхьэ Махьмуд къулыкъум къызекIыжьым, псэолъэшI Iоф­шIэным феджагъ, совхозым щы­лажьэщтыгъ, комсомольскэ организацием исекретарэу ха­дзыгъагъ, совхозым иапэрэ отделение ипэщагъ. Ащ дакIоу къоджэ администратор IэнатIэри ыпкIэ къырамытэу Махьмудэ дихьыщтыгъ. Район тхьаматэмэ ауж имыкIэу, ащ чылэ гупчэм пхырыкIырэ гъогур аригъэшIыгъ, асфальт тыралъхьагъ. Джащ фэдэу унэхэм телефонхэр раригъэщагъ. Охътэ кIэкIым къуа­джэм фызэшIуихыгъэ IофыгъошIухэр цIыфмэ ащыгъупшэрэп.
Цушъхьэ Махьмудэ унагъо иI, кIэлищ епIу.
Чылэм пащэу иIэщтыр ренэу къытфагъакIощтыгъ. КъакIорэм ипIалъэ ыухымэ кIожьыщтыгъ. Джащ пае къуджэм хахъо имыIэу къызэтеуцогъагъ. Къоджэдэсхэр зэхэгущыIэжьхи, чылэм зыкъезыгъэIэтыжьын зылъэкIыщтэу зэдаштагъэр зикъуаджэ шIулъэгъуныгъэ ин фызиIэу, ащ идахэ аIоным пылъыщтыр ары. Хьахъу­рэтэ Адам Сэфэрбый ыкъом Краснодар тучанхэр щыриIэу а лъэхъаным псэущтыгъ. ЦIыфмэ яшIоигъоныгъэ ыгъэцакIи, Адам чылэм къыгъэзэжьыгъ.
1991-рэ илъэсым Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэмэ апае агъэуцугъэ саугъэтэу осымрэ уаемрэ агъэтэкъуагъэм игъэцэ­кIэжьынкIэ ащ иIофшIэн ригъэ­жьагъ. Саугъэтыр зыдэтым плит­какIэ тыраригъэлъхьагъ, унагъо пэпчъ ичъыг дигъэтIыс­хьагъ, къэгъагъэхэмкIэ ыгъэ­кIэрэкIагъ, пхъэнтIэкIухэр ди­гъэуцуагъэх. Чылэ дэхьэгъум щыт саугъэтым гур къыIэтэу хъугъэ. Гъэ къэс, жъоныгъуакIэм и 9-м а чIыпIэм мэфэкI зэха­хьэхэр щырагъэкIокIых.
Спорт площадкэри Адамэ къуаджэм дигъэуцуагъ. Сабый­хэм языгъэпсэфыгъо уахътэ джы ащ щагъакIо.
Чылэ гъогухэм, урамыжъыемэ анэсыжьэу, асфальт ащ тыраригъэлъхьагъ. Нэтыхъуае илъэс 80 зэхъум, дэхэ дэдэу хагъэунэфыкIыгъ. Къуаджэм фельдшерскэ пункт щашIыгъ, 2017-рэ илъэсым мэщыт шIагъуи щагъэпсыгъ. Нэтыхъуаехэр псымкIэ Iоф хэтыгъэх, трубэхэр жъы хъугъа­гъэх. Ащ иIофи къоджэ тхьама­тэм зэшIуихыгъ, бжъэ трубэхэмкIэ зэкIэ зэбларигъэхъугъ.
Хъалыщ Махьмудэ цIыфхэр елъэIугъэх къэм лъыплъэнэу. Яунагъохэм зэрапылъхэм фэдэу арырэ Хьахъурэтэ Адамрэ аIэ зэкIэдзагъэу Iоф зэдашIагъ, къэ­халъэри зэтырагъэпсыхьагъ. Джырэ мафэхэм ащ электричествэр ращалIэ. Илъэсым гъогогъуитIо шIыхьафхэр къуаджэм щызэхащэх, къэхалъэр аукъэбзы. Ащ фэдэ мафэхэм нахьыжъмэ якIалэхэр ягъусэхэу IофышIум фэлажьэх.
ЧIыпIэ хэушъхьафыкIыгъэ къуаджэм щыриI ШэхэлI Темыр Хьисэ ыкъом. Ащ апшъэрэ гъэ­сэныгъэ зэригъэгъотыгъ, агро­­номыгъ, парткомым исек­рета­рыгъ, совхозым ипэщагъ. Унэгъо дахэ, къохэр, пхъорэлъф­хэр иIэх. Джырэ уахътэм зе­гъэпсэфы.
ШIыхьафхэм чанэу хэлажьэ­рэмэ ащыщ Хъущт Хъызыр. НыбжьыкIэмэ унэ ашIы хъумэ ар яIэпыIэгъу, зизакъохэм ишIуа­гъэ арегъэкIы, ежь иунэе машинэкIэ яфэIо-фашIэхэр афе­гъэцакIэх.
ТиныбжьыкIэхэм ящысэтехыпIэх тинахьыжъхэу ШэхэлI Заур, Бек Мэджыдэ, Хьалыщ Махьмудэ, Хьагъур Аскэр, ШэхэлI Темыр, Чэлэбый Аслъан. ТиныбжьыкIэхэу ЛIыхэсэ Рэмэзан, Цушъхьэхэу Аслъан ыкIи Юр, Къэлэшъаохэу Руслъан ыкIи Аскэр, Хьахъурэтэ Казимир IофышIухэмкIэ къахэщых.
ЦIыфхэм ягугъапIэхэр Хьахъу­рэтэ Адам къыгъэшыпкъэжьыгъэх. Сабыйхэм, ныбжьыкIэхэм дэгъоу Iоф адешIэ, нэжъ-Iужъхэм алъэIэсы. «Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ зиIэр илъэси 100 хъу­гъэ» зыфиIорэ медалыр бэмы­шIэу Адамэ къыфагъэ­шъошагъ.
Непэрэ мафэхэм шIушIэгъэ инкIэ ягугъу къэпшIынэу тикъуа­джэ дэсыр макIэп. Ахэм тарэгушхо, Нэтыхъуае щызыгъаIэрэр, хэхъоныгъэхэр езыгъэшIыхэрэр ахэр ары.
Хьахъурэтэ Светлан.
Нэтыхъуай.
Сурэтхэр авторым иех.