Къуаджэм иблэкIыгъэ илъэсхэм янэпэеплъ унабэ чылэхэм непэ адэплъэгъощта? ГухэкI нахь мышIэми, мы упчIэм иджэуапыр — хьау. Узыдэхьагъэхэм гукIэ уарычъэжьыми, зыгорэм къыщыуцугъуай. Зы­­рыз дэд непэ ныбжь ин зиIэ унэ зыщыплъэгъущтыр. Непэрэ Еджэркъуае ащ фэдэ зы унэ дэт.

Къуаджэр республикэмкIэ анахь зэIэкIэлъхэм ащыщ, хэ­хъоныгъэшIухэр ышIызэ унэ ин дахэхэмкIэ зэтегъэпсыхьагъэу мэпсэу. Ащ ичылэгу, гурыт еджапIэр зыдэт щагум къыхиубытэу, илъэси 100-м къехъу зыныбжь унэжъышхор ит: уахътэм ыукъэпыгъ, шъхьаныгъупчъи, пчъи хэтыжьэп, ыкIоцIи псау илъыжьэп. «Пкъутэжьыми хъун» зыфэпIощтым фэд. Ау ыныбжь емылъытыгъэу, унэ пытэ лъагэу непэрэм къынэсыгъэр къо­джэ­дэсхэм агу пыкIырэп: чылэм ар итарихъ щыщ. Ащ елъытыгъэу зэтырагъэуцожьыни, псэ къыпагъэкIэжьынэу рахъухьагъ.

— Чылэм дэсхэм тызэхахьи унэм иIоф изытет, етшIылIэн тлъэкIыщтым тырыгущыIагъ. Унашъоу тшIыгъэр дгъэтэрэзы­жьыныр, дгъэдэхэжьыныр ары. Къоджэдэсхэм ащкIэ зэдыра­гъэштагъ. Шъхьадж иамал къызэрихьэу IэпыIэгъу хъунхэу шIоигъоныгъэ къагъэлъэгъуагъ. Шъхьадж иамалкIэ тызэхэIэ­бэ­жьыни дгъэцэкIэжьынэу итхъу­хьагъ. Зэтедгъэуцожьмэ, адыгэ шэн-хабзэхэм, лъэпкъ IэшIагъэ­хэм, къурIаным ныбжьыкIэхэр щедгъэджэнхэ тигухэлъ. Ащ нэ­мыкI Iофтхьэбзэ гъэшIэгъонхэр зыщыкIощт чIыпIэ хъунэу тыфай. Джащ фэдэу къуаджэм хьакIэу къеблагъэхэрэм апае хьакIэщ щыдгъэпсыщт. ЕтIанэ, унэм къэбар гъэшIэгъоныбэ пылъ. Ахэр цIыфхэм джырэ нэс къаIотэжьы, а пстэури зэкIэм ашIэнэу тыфай. Арышъ, тэгугъэ итхъухьагъэр къыддэхъунэу, — тыщигъэгъозагъ Еджэркъое къоджэ псэупIэм ипащэу Брафт Руслъан.
Ащ къызэриIуагъэмкIэ, Еджэр­къуае джы зыдэщысым къызэкощыжьым апэу щытIысыгъэгъэ Мыщынэкъохэм яунагъо мы унэр яягъ. ЗэIэкIэлъхэу, амал яIэу щытыгъэх. Унэм иинагъи ар къеушыхьаты. Илъэси 100-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьмэ, мыщ фэдэ ашIыныр бэмэ афызэшIокIыщтыгъэп. ЛIакъом щыщ чылэм зыдэмысыжьыр бэшIагъэ. Унагъом ылъапсэ къинэнэу шъао иIагъэп, пхъу зэкIагъэх.

— Ары, яIагъэхэр пхъух. Ахэм языр Адыгэ къэралыгъо университетым кIэлэегъаджэу, профессорэу Iутыгъ. Ащ кIалэ иIэу къэбар тэшIэ. Илъэс 80 фэдиз ыныбжь, Шъачэ дэсэу зэхэтхыгъ, — тыщигъэгъозагъ Брафт Руслъан.
Мыщынэкъу — фэдэ унэгъуа­цIэ зыхьырэ непэ къуаджэм дэсыжьэп. Ары нахь мышIэми, лъэкъуацIэр къоджэдэсхэм ащыгъупшагъэп, уахътэми хагъэкIодагъэп. Яунэу къэнагъэр хамыгъэкIуакIэу, дэмысыжь унагъом инэпэеплъэу ыцIэ раIо. Совет хабзэм илъэхъан ар гурыт еджа­пIэм иеу кIэлэцIыкIухэр щырагъаджэщтыгъэх. Илъэсыбэхэм къакIоцI лIэужыбэхэм ащ де­сэхэр щахьыгъэх. Ау аужырэ илъэсхэм хабзэм къыфэкIожьыгъэу, къоджэ псэупIэм иадминистрацие ыIэ илъ ыкIи чылэм инэпэеплъ псэуалъэр къэгъэ­нэжьыгъэныр, зэтегъэуцожьыгъэныр игъо дэдэу елъытэ. АщкIэ Iофри егъэжьагъэ хъугъэ. Чылэ зэхэгущыIэжьым ыуж унэм ипроект агъэхьазырыгъ. ГъэцэкIэжьынхэм ауж зыфэдэ хъущтыри Брафт Руслъан ти­гъэлъэгъугъ, сурэтри гъэзетми къыщыхэтыутыгъ. Гухэлъхэр загъэцакIэхэкIэ, чырбыщ плъы­жьым ышъо къырагъэштэжьыни, унэкIэ папкIэу зыкъыхъо­жьыщт.
Джащ фэдэу сметэм ишIыни дэлажьэх. Ащ фэгъэзагъэм къе­джэхи унэпкъым, лъапсэм япы­тагъэ ыуплъэкIугъ, гъэцэ­кIэ­жьынхэр епшIылIэнхэмкIэ мэхьанэ иIэмэ ыушэтыгъ. БгъэцэкIэжьымэ хъунэу зэфэхьысыжь ышIыгъ.
— Сомэ миллионипшIым кIа­хьэу IофшIэнхэм апэIухьанэу къитыдзагъ. ГупыкI зиIэ къо­джэдэсхэр, зэшIокI зиIэхэр ащ иугъоин къыхэлэжьэщтых. Къыт­IэкIахьэрэм елъытыгъэу игъорыгъозэ IофшIэнхэр редгъэ­кIокIыщтых. ГъэцэкIэжьынхэм ауж унэр общественнэ орга­низацие горэм, Адыгэ Хасэуи, нэмыкIэуи шIы, еттыжьынэу тыфай, — къытфиIотагъ Брафт Руслъан.

Къуаджэр непэ
Еджэркъуае непэ анахь чылэ инэу Адыгеим итхэм яз. Нэ­бгырэ 1645-рэ фэдиз щэпсэу. Брафт Руслъан къызэриIуагъэм­кIэ, мыбэми, 2018-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу чылэм къыха­хъозэ къыры­кIуагъ. Ежь-ежьырэу, къэкощыжьыгъэхэр ямы­Iэу, зыхахъорэ чылэ зыры­зэу Адыгеим ит­хэм ащыщ. Мыщ щы­псэухэрэм къапы­хъогъэ сабыйхэмкIэ пчъагъэм хэ­хъуагъ. Непэ гурыт еджапIэм кIэлэ­цIыкIу 200-м ехъу щеджэ. Чылэгъо цIы­кIухэм ягъэпшагъэмэ, ар мымакIэу плъытэн плъэкIыщт.
— БлэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 70 — 80-рэ илъэсхэм ти­къоджэ еджапIэ нэбгырэ 500 фэдиз щеджэщтыгъ. Ащ дэжьым къуаджэм дэсыгъэр непэ на­хьи бэкIэ нахьыбагъэп, ау бын Iужъу­щтыгъэх, сабыйхэр бэу яIэ­щтыгъэх. Тэ типчъагъэ анахьэу къыщызгъэкIагъэр 2002-рэ илъэсым Лабэ инэу къызыдэ­кIыр ары. Зиунэхэр фыкъуа­гъэхэм ахъщэ къазаратыжьым къалэм унэхэр щащэфыхи дэ­кIыжьыгъэх. Нэбгыри 100 фэдизмэ Еджэркъуае къабгынагъ. УнагъокIэ къэплъытэн зыхъукIэ 50-м кIахьэ. Зиунэ къутагъэм кIэу къызэрищэфыжьышъугъэр дэгъу, ау тэркIэ ащ фэдизыр пхэкIыныр бэдэд, — еIо Брафт Руслъан.
Непэ Еджэркъуае анахьэу узэрехъопсэн плъэкIыщтхэм ащыщ ныбжьыкIэхэр жъугъэу зэрэдэсхэр. Мамырыкъо дэгъэшI заводым ащкIэ ишIогъэшхо къэкIо, къуаджэм дэмыкIхэу лэжьапIэ агъоты. Джащ фэдэу бэхэр чIыгулэжьыным, былым­Iыгъыным пылъых, ащкIэ къэра­лыгъо программэхэр къыз­фагъэфедэх, унэе IофшIапIэхэр агъэпсых. Ащ дакIоу, къуаджэм щызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм ча­нэу ахэлажьэх, ащ ищыIакIэ, итеплъэ нахьышIу ашIыным ама­лэу яIэр рахьылIэ. Брафт Руслъан къоджэ псэупIэм ипащэу зытет илъэсипшIым зыкIы­рыплъыжькIэ, анахьэу къадэ­­хъугъэу ылъытэрэр чылэм дэс цIыфхэм зыкIыныгъэ ахэлъэу, зэготхэу зэрэпсэухэрэр ары.

— Анахь шъхьаIэу къыхэз­гъэщыщтыр къоджэдэсхэр ары. Сэ сшъхьэкIэ ащ лъэшэу сы­рэгушхо, сыда пIомэ цIыфхэр пытэу зэрэIыгъых, сиIофшIэни ащ къегъэпсынкIэ. Нахьыжъи нахьыкIи ренэу IэпыIэгъу къыс­фэхъух. Урамым сырыкIо зы­хъукIэ, еджапIэм чIэс шъэо­жъыехэр къыскIэрэхьэхэшъ, «Рус­лъан, мыр пшIэу тлъэгъугъэ, IэпыIэгъу уищыкIагъа? Пчыхьэм тыкъакIомэ хъущта?» аIошъ къысаIо. Ащ фэдэ гущыIэхэр ахэм къабгъодэкIэу зызэхэсхырэм сыгу зеIэты. Мыр гущыIэ дахэу, ау сыдми къасIорэп. Ары зэрэщытыр, — еIо Руслъан.
АМ: ЗэрэхъурэмкIэ, ахэмкIэ о ущысэтехыпI, цыхьэ къыпфашIы.
— Хьау, къыбдезгъэштэщтэп. ЦIыф зэмыхъокI щыIэп. Ащ фэдэу сегупшысэрэп а Iофым. Мыщ дэжьым сэ макIэ къысэлъытыгъэр. Щысэ хъухэрэр нахьыжъыIохэр ары: тятэхэр, тятэжъхэр, ахэм цIэу чылэм къыщалэжьыгъэр, щашIагъэр, лъытэныгъэу афашIырэр. Узи­кIалэм непэ мэхьанэ иI. Мыщ икIал, мы лIакъом къыхэкIыгъ аIо.
Щысэ къыпфэсхьын. Еджэркъуае иI чIыпIэу «ЛIыпыим ­икъуап» аIоу. А лIыжъыр зы­щымыIэжьыр илъэс 30-м ехъугъэнщтын. Унэри джащ фэдизым нэкIы. Ары нахь мышIэми, непэрэ еджакIохэр, кIэлэцIыкIухэр блэкIыхэ зыхъукIэ «ЛIыпыим икъуап» аIо. А лIыжъыр ахэм алъэгъугъэп, ау нахьыжъхэм къаIотэжьырэмкIэ зыщыщыгъэр, зыфэдагъэр ашIэ. ИiофшIагъэкIэ, изекIуакIэкIэ, шIагъэу, Iуагъэу иIэмкIэ непэ къызнэсыгъэм икъоджэгъухэм къахэнагъ. Джащ фэдиз иинагъэу ар чылэм щалъытэщтыгъ, шъхьэкIэфэныгъэ фашIыщтыгъ, — еIо тигущыIэгъу.

Хахъоу ышIыхэрэр
Къуаджэм хэхъоныгъэ зэри­шIырэм еджэркъуаехэр лъэшэу рэгушхох. Аужырэ илъэсхэм ащ итеплъэ зэхапшIэу нахьышIум ылъэныкъокIэ зэхъокIыгъ. Хъоо-­пщау, къабзэ, зэгъэфагъ. Ащ изэтегъэпсыхьанкIэ Еджэркъое къоджэ псэупIэр программэ зэфэшъхьафхэм ахэлажьэ, ежь чылэдэсхэри аIэ зэкIэдзагъэу зэдэлажьэх. ШIыхьафхэр зэхащэх, якъоджэ гупсэ итеплъэ ыгъэгумэкIхэу фэгуIэх. ЦIыфхэр къуаджэм дэсхэми джырэ щы­Iэныгъэм ыкIи щыIакIэм къыщинагъэ мыхъунхэм ренэу ыуж итых. ЗыгъэпсэфыпIэхэр, джэгупIэхэр щыгъэпсыгъэх, якъо­джэгъу цIэрыIоу, гъогогъу 11-рэ самбэмкIэ дунаим ичемпионэу, УФ-м и Къэралыгъо Думэ идепутатэу Хьасанэкъо Мурат ыцIэ зыхьырэ спорт унэшхо дэт. Спорт лъэпкъ зэфэшъхьафхэмкIэ ныбжьыкIэхэм ащ зыща­гъасэ, зэнэкъокъухэм чанэу ахэлажьэх. Район, республикэ ыкIи къэралыгъо мэхьанэ зиIэ зэнэкъокъухэм хагъэунэфыкIырэ чIыпIэхэр къащахьых. Къуаджэм къыщыпкIухьаныр Iэрыфэгъуным фэшI лъэсры­кIуапIэхэр щашIыгъэх. Непи ахэм адэлажьэх, урамхэр агъэ­нэфых. Уц щапIэр, шхапIэр джащ фэдэу дэтых.
Къуаджэм зишIогъэшхо къе­кIырэмэ ащыщ «Инициативное бюджетирование» зыфиIорэ федеральнэ программэр. Я 6-рэ илъэс хъугъэу ащ хэлажьэ, ишIуагъи лъэшэу зэхишIагъ. Къоджэдэсхэр зэхэгущыIэжьы­хэшъ, анахьэу зигъо Iофыгъоу алъытэрэр агъэнафэ. Къэра­лыгъом къафитIупщырэ ахъщэр, ежь цIыфхэм аугъоирэр ыкIи къоджэ администрацием иIахь зэхагъахъошъ, IофшIэнхэр рагъэкIокIых.

ШъушIэным пай:
«Инициативное бюджетирование» зыфиIорэр дунаим щагъэфедэрэ екIолIакI. Урысы­ем ар 2017-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу щэлажьэ. Ар къызфэзгъэфедэрэ шъо­лъыр­мэ Адыгеир яз. Къэралы­гъом къытIупщырэ ахъщэм цIыфхэм аугъоигъэр хагъа­хъошъ, къоджэ псэупIэр ана­хьэу зы­фэныкъом пэIуа­гъахьэ.
ГущыIэм пае, «Еджэркъуай» зытетхэгъэ зыгъэпсэфыпIэу къоджэ гупчэм джы итыри а программэм ихьатыркIэ ашIыгъ, ащ илъэситIу пэIухьагъ. Апэрэм зыгъэпсэфыпIэм ылъэгу Iоф дашIагъ, гъэрекIо шхъонтIэгъа­кIэхэр щагъэтIысхьагъэх, тIысыпIэхэр щагъэуцугъэх. Джащ фэдэу программэм ишIуагъэ-
кIэ кIэлэцIыкIу джэгупIэр агъэ­псыгъ. Мыгъи «инициативное бюджетирование» зыфиIорэ программэм Еджэркъое къоджэ псэупIэр хэлажьэ. Ащ къы­кIэкIощт ахъщэмрэ аугъоищтым­рэ лъэсрыкIуапIэм ишIын пэIуа­гъэхьанэу чылэдэсхэм зэда­штагъ.
— ЗыгъэпсэфыпIэ паркым екIуалIэу лъэсрыкIо гъогу тшIы­нэу тыфай. Ащ километрэ фэдиз икIыхьэгъэщт. ЫпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ программэм къыды­хэлъытагъэу хабзэм сомэ миллиони 2 къытитыщт. Къоджэдэс­хэм сомэ мин 400 къаугъоин фае, къоджэ псэупIэ администрацием иеу сомэ 100000 хэхьащт, — еIо Руслъан.
АМ: Сомэ мин 400-р цIыфхэм къаугъоищта, ижъугъэкъущта?
— Къаугъоищт. Гъэ къэс ары зэрэтшIырэр. Къоджэдэсхэр ащкIэ чаных. Зыщыпсэухэрэ чылэр дэхэнэу фаех. КъагурэIо ащ пае ежьхэми бэ зэрялъытыгъэр.
ЦIыфхэм къазэрэгурыIорэм ихьатыр Мыщынэкъомэ яунэу агъэцэкIэжьыщтыри. Чылэдэс­хэм къыдырамыгъэштагъэмэ, къоджэ псэупIэм иадминистрацие ар изакъоу фызэшIохыщтэп. Еджэркъуае имызакъоу сыд фэдэрэ къуаджи инеущыр цIыфхэм зыкIыныгъэ ахэлъы-­ныр, зыщыпсэухэрэр агъэдэ­хэным кIэгушIунхэр, лIэужыкIэхэм къафагъэнэщтым ыгъэгумэкIынхэр ары.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: Анцокъо Ирин.