Мыщ фэдэ цIэ зиIэ Iоф­тхьабзэу шъыгъо-­шIэжь Мафэм фэгъэ­хьыгъэр жъоныгъуакIэм и 21-м Адыгэ Респуб­ли­кэм и Лъэпкъ музей щызэхащагъ. Джырэ тарихъым иотдел ипащэу Къудае­къо Мариет ар зэри­щагъ.

Я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ Кавказ заор заухыгъэр илъэси 160-рэ зэрыхъугъэм къэгъэлъэ­гъоныр фэгъэхьыгъагъ. Адыгэ лъэпкъыр тарихъым имэшIо хьазаб хэфэгъагъ нахь мышIэми, и Хэкужъ, ыбзэ, икультурэ къыгъэнэжьынхэ ылъэкIыгъ.
Зэхахьэр къызэIуихыгъ ­адыгэ лъэпкъ диаспорэм илIыкIоу Хъуажъ Фахьри.
— Кавказ заом адыгэхэм тхьамыкIэгъошхо къафихьыгъ, а хъугъэ-шIагъэм шъхьэихыгъэу тытегущыIэныр, тилIэужыкIэ тарихъыр едгъэшIэныр, тапэкIэ тызэрэпсэущтым тегупшысэныр, лъэпкъ зэфэшъхьафэу тишъо­лъыр щыпсэухэрэм язэгурыIоныгъэ нахь дгъэпытэныр непэрэ зэхахьэм ипшъэрылъ шъхьаI, — къыIуагъ Хъуажъ Фахьри.
— ШIэжьым имэхьанэ зы­къедгъэIэтызэ, республикэм ис лъэпкъхэм языкIыныгъэ игъэпытэн тыпылъ. Къэрэмыхъужь ащ фэдэ лъэпсэич зао, — къы­Iуагъ IэкIыб хэгъэгум къикIы­жьыгъэ тилъэпкъэгъоу Биданыкъо Рихьат.
— Шъыгъо-шIэжь Мафэм мэхьанэу иIэр, тятэжъ пIашъэмэ къинэу алъэгъугъэр ныбжьыкIэ­хэм зэхашIыкIыным дэлэжьэ­гъэныр ыкIи къыткIэхъухьэрэ лIэужмэ тиадыгэ чIыналъэ шIу алъэгъоу пIугъэнхэр пшъэрылъ шъхьаIэу зэрэщытыр къыхэз­гъэщы сшIоигъу. Урысые къэра­лыгъошхоми мамырныгъэ илъы­ным мыщ фэдэ къэгъэлъэгъонхэр фэIорышIэх, — къыIуагъ АР-м культурэмкIэ и Минис­терствэ илIыкIоу Ацумыжъ Лианэ.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кан­дидатэу Къуекъо Асфар къы­зэриIуагъэмкIэ, Кавказ заом къыз­дихьыгъэ тхьамыкIагъор адыгэ лъэпкъым егъашIи щы­гъупшэщтэп.
— Уахътэр макIо, ащ дэлъэ­бэкъощт лIэужыкIэхэр дунаим къытехъох. Зы тхыдэжъ кIако езгъапшэмэ сшIоигъу непэрэ мафэр. Адыгэхэм Самгъур зыцIэ бгъэжъ яIагъ. Ащ зыкъызиIэтыкIэ, Iошъхьэмафэ ыгъэбы­лъэу иныгъэ. Шэн гъэшIэгъони хэлъыгъ: зы нэ лъэныкъомкIэ — блэкIыгъэр, адрэмкIэ — къэ­кIощтыр ылъэгъущтыгъ. Адыгэ­хэм къытэхъулIагъэм елъытыгъэу Кавказ заом щыхъугъэр тыгу илъэу, тапэкIэ адыгэ лъэп­къым имамыр щыIакIэ дгъэ­псэу тыщыIэн фае, — къыIуагъ Къуекъо Асфар.
Зэхахьэм къекIолIагъэхэм къа­рагъэлъэгъугъ сурэтхэр, тхылъхэр, Iэрытххэу «История войны и владычества русских на Кавказе», «Хроники кавказских войн» зыфиIохэрэр. Iоф­тхьабзэм изы лъэныкъо шъхьа­Iэу Тифлис дэт Дзэ-тарихъ му­зеим чIэлъыгъэ Шапсыгъэ быракъыр Iофтхьабзэм итамы­гъагъ.
Джащ фэдэу я XIX-рэ лIэшIэгъум ипэублэ адыгэхэм агъэфе­дэщтыгъэ Iэшэ зэфэшъхьафхэр, шъуашэхэр къэгъэлъэгъоным щызэхэугъоягъэх.
ШыкIэпщынэм гъыбзэ мэ­къамэхэр къыригъэIуагъ ГъукIэ Замудин ыгъэсэрэ ГъукIэлI Дианэ. Адыгеим икIэлэцIыкIу нысхъэпэ театрэу «Дышъэ къо­шын» зыфиIорэм иIофышIэу, ирежиссерэу Нэгъой Зурет Нэ­хэе Симэ иусэу «Хы ШIуцIэр» зыфиIорэм къеджагъ.
Мамырэу тыпсэунэу, тичIыгу дгъэдэхэнэу тыфай. Заом кIэзы­гъэстыхэрэр тэумысых, лъэпкъхэр зэщызыхъохэрэм, зэпэзыгъэуцужьыхэрэм адедгъаштэрэп. Тхьэм рэхьатэу, зыкIыныгъэ та­зыфагу илъэу тегъэпсэу.
Лъэпшъыкъо Фатим.