Телефон гъэпцIакIохэм якъэбар зэкIэми ашIэ. Ахэм афэгъэхьыгъэу телевизорымкIи къагъэлъагъо, тыдэкIи жъугъэу къатхы, джащ фэдэу банк анахь инхэм ясайтхэм къарагъахьэ.

Арэущтэу щыт нахь мышIэми, бэхэм бзэджашIэхэм цыхьэ афашIы, закъырагъэгъэделэ. АгъэпцIагъэхэм ащыщыбэхэм къызэраIорэмкIэ, нэпх къарахыгъэу ары зэрэзэхашIагъэр. Ащ лъапсэ имыIэу щытэп, гъэпцIакIохэр психолог дэгъух, шIыкIэ зэфэшъхьафхэр къызфагъэфедэх ыкIи цIыфхэм ашъхьэ зэIагъахьэ.
2023-рэ илъэсым къэбарлъыгъэIэс амалхэр къызфагъэфедэзэ гъэпцIагъэ зыхэлъ бзэджэшIэгъэ 1292-рэ Адыгеим щызэрахьагъэу агъэунэфыгъ, ахэм ащыщэу 913-р пэIудзыгъэ шIыкIэм тетэу. АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ зэпымыоу мы лъэныкъомкIэ пэшIорыгъэшъ Iофтхьабзэхэр зэхещэх нахь мышIэми, Интернетыр, телефон зэпхыныгъэр къызфагъэфедэхэзэ бзэ­джэшIагъэу зэрахьэхэрэм япчъагъэ хэхъо.

Мы гумэкIыгъом фэгъэхьыгъэу гущы­Iэгъу тыфэхъугъ АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ къэбар-коммуникационнэ технологиер хэбзэнчъэу зэрагъэфедэрэм пэуцужьыгъэнымкIэ отделением ипащэу, полицием иподполковникэу ЖакIэмыкъо Руслъан.
— Руслъан, хэта нахьыбэу гъэпцIа­кIохэм агъэделэхэрэр? ЦIыфхэм цыхьэ къызфырагъэшIыным пае бзэджашIэхэм сыд фэдэ шIыкIа агъэфедэхэрэр ыкIи сыдэущтэу къэпшIэщта гъэпцIакIор къытеуагъэмэ?
— Хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ Министерствэм зэригъэунэфыгъэмкIэ, гъэпцIа­кIохэм агъэделэхэрэр купищэу зэтеутыгъэх: зыныбжь хэкIотагъэхэр — цыхьэшIэгъоу щытхэр, ныбжьыкIэхэр — мы лъэныкъомкIэ шIэныгъэ гъэнэфагъэ зыIэкIэмылъхэр, ящэнэрэр — нахьыжъхэу ахъщэ псынкIэу къызIэкIэзыгъахьэ зышIоигъохэр. ГъэпцIакIом цIыфым ыцIэ, ятацIэ къыриIозэ цыхьэ къызфырегъэшIы. Ар рэхьатэу ыкIи теубытагъэ хэлъэу мэгущыIэ. Пфэгъэхьыгъэ къэбар тедзэр, гущыIэм пае пенсием узэрэщыIэр бзэ­джашIэм къызебгъашIэкIэ, пцIэу къыпфиусыщтыри нэмыкIэу къеугупшысы. ЦIыфым ыугъоигъэ ахъщэу картэм илъыр бзэджашIэхэм къызIэкIагъэхьаным ищынагъо щыIэу гурагъаIо, ащ фэдэ мыхъуным пае ыгъэцэкIэн фаер раIозэ, мылъкоу зэIуигъэкIагъэр шIуатыгъу. Ащ нэмыкIэу банкым ищынэгъончъэ къулыкъу, полицием, щынэгъончъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум, Гупчэ банкым, нэмыкI цыхьэшIэгъу организациехэм яIофышIэхэу телефон гъэпцIакIохэм цIыфхэм араIо. Ахэм цыхьэ къызфарагъэшIыным пае бзэджашIэхэм ацIэ, алъэ­къуацIэ, ятацIэ, яIэнатIэ (нахьыбэрэмкIэ специалист шъхьаIэу ыкIи майорэу) араIо. ЦIыфыр щтагъэм хэтэу, имылъку шIокIодыным тещыныхьэзэ, ымышIэрэм къыриIорэр егъэцакIэ. Ащыгъум ар мэгумэкIы, гупшысэным ащ иIоф тетыжьэп. Мыщ дэжьым гъэпцIакIом IэубытыпIэ ышIырэр цIыфым исчет илъ ахъщэр украинэм идзэ фагъэхьынэу, ащ къыхэкIэу зыщыпсэурэ къэралыгъом епцIыжьыгъэу, агъэпщынэн алъэкIынэу ыIозэ ыгъэщынэныр ары. ГъэпцIакIом пшъэрылъэу иIэр цIыфым ышIэрэм егуп­шысэнэу уахътэ римытыныр ары. УпчIэ кIэкIхэр ретых, егъэгузажъо, иIахьыл гупсэхэм адэгущыIэнэу уахътэ иIэп. ЗыгорэкIэ цIыфым гуцафэ ышIыгъэу бзэджашIэм къызышIошIыкIэ, ыгъэщынэнэу фежьэ, телефоныр зигъэтIы­лъыжькIэ иахъщэ нэмыкI счетым рагъэ­хьанэу реIо. Полицием икъулыкъушIэу ыIозэ къыриIорэр зимышIэкIэ уголовнэ Iоф къыфызэIуахыщтэу гурегъаIо.
ГъэпцIакIор къызэрэпшIэщтыр
ГъэпцIакIом а зы гущыIэхэр ары ренэу ыгъэ­федэхэрэр: паспортым, банкым икартэ иномерхэр къаIуи, зэте­фэжьмэ тэгъэуп­лъэкIужь. Счет тхьапша тибанк щыуиIэр? Ахэм сыд фэдиз ахъщ ары­лъыр? Джыри нэмыкI банкым счет щыуиIа?
Шъугу къэтэгъэкIыжьы
Банкым иIофышIэ шъыпкъэхэм цIыфэу къяуалIэхэрэм якъэбар, ясчет илъ ахъщэр зыфэдизыр зэкIэ ашIэ. Банкхэм автономнэу Iоф ашIэ, зы банкым икъу­лыкъушIэ нэмыкIым щыхъурэм кIэупчIэн фитэп. ЗыгорэкIэ цIыфым гъэпцIагъэ къыдызэрахьагъэу зегуцафэхэкIэ, ащ исчет ыгъэ­федэн ымылъэ­кIынэу зэфашIы.
— ГъэпцIакIор цIыфхэм афытеоу, хэбзэухъумэкIо къулы­къум иIофышIэу ариIоу бэрэ къыхэкIы. Номерэу къазэрэфытеуагъэр интернетымкIэ зауплъэкIукIэ ведомствэм иеу къычIэкIы. Полицием къызэрэрамышIыкIыгъэр сыдэущтэу бгъэунэфын плъэкIыщта?
— Ары, бзэджашIэхэм мыщ фэдэ шIыкIэхэр бэрэ къызфагъэфедэх. Полицием, прокуратурэм, ФСБ-м ыкIи нэмыкI къулыкъухэм яIофышIэхэу аIозэ афытеох. ГущыIэм пае, яIахьылэу гъогу хъугъэ-шIагъэм хэфагъэм лажьэ иIэу агъэунэфыгъэу, е хэбзэукъоныгъэ зэрихьагъэу ар аубытыгъэу, гъэпцIагъэ зыхэлъ зекIуакIэхэр зэрихьагъэхэу араIо. Ар хьапсым чIамыгъэтIысхьаным фэшI ахъщэшхо «щынэгъончъэ счетым» къырагъэхьанэу араIо. КъаIогъэ мылъкум фэдиз цIыфым имыIэ хъумэ, зэрэзе­кIощт шIыкIэр раIозэ банкым чIыфэ къыIырагъэхы. Ары, къэралыгъо къулыкъухэм яномерхэмкIэ гъэпцIакIохэр цIыфхэм афытеонхэ алъэкIы. Ахэр зэблэхъугъэ номерых, бзэджашIэхэм ежь технологиеу агъэфедэхэрэмкIэ ащ фэдэ номер­хэр телефоным иэкран къодый къызытыридзэрэр. ЦIыфым ар ышIошъ мэхъу ыкIи къыфытеуагъэм цыхьэ фешIы, ащ ыIорэр дэх имыIэу егъэцакIэ. Мыщ фэдэу шъумышIэрэ горэ телефонымкIэ къышъу­фытеомэ къышъуиIорэр жъугъэцэкIэнэу шъудэмыгуI, къыздыришIыкIырэм иадрес шъукIэупчI, шъуиIахьылэу гузэжъогъу чIыпIэ ифагъэм ыцIэ, ылъэкъуацIэ къе­жъугъаIу. Ащ нэмыкIэу зигугъу къашIыгъэ Iахьылхэм е шъуинэIуасэхэм зафэ­жъугъаз ыкIи къэбар шъыпкъэр зэжъугъашI.
— ПэIудзыгъэ шIыкIэмкIэ анахь мылъку инэу гъэпцIакIохэм къызIэкIагъэхьагъэр сыд фэдиза?
— БлэкIыгъэ илъэсым шэкIогъум Тэхъутэмыкъое районым щыпсэурэ бзылъфыгъэм ылъэныкъокIэ гъэпцIагъэ зыхэлъ бзэджэшIагъэ зэрахьагъ. Ащ зэрарэу рагъэшIыгъэр сомэ миллиони 3,5-рэ мэхъу. «Щынэгъончъэ счетым» иахъщэ зэрэригъэхьагъэр ары ащ лъапсэ фэхъугъэр.
— ГъэпцIагъэ зыхэлъ сыд фэдэ бзэджэшIагъэха джыри зэкъо­дзакIохэм зэрахьэхэрэр?
— Сотовэ операторым иIофышIэ ыцIэкIэ гъэпцIакIор цIыфым фытео ыкIи ителефон дэлъ сим картэм ипIалъэ икIыгъэу реIо. Ащ ипIалъэ лъагъэкIотэным фэшI «смс» мэкъэгъэIу фагъэхьы, нэужым ащ икод ариIон фаеу гурагъаIо. Ащ ыуж гъэпцIакIом ымыушъэфэу зыфытеуагъэр зэригъэделагъэр реIо. Арэущтэу зыкIишIырэр цIыфыр ыгъэщынэнэу ыкIи нэужым къыфетощтхэм аIорэр ыгъэцэкIэнэу ары. ЦIыфым ахъщэр шIомыкIодыным фэшI банкым «ищынэгъончъэ счет» ар ригъэхьан фаеу раIо, нэужым ахъщэр гъэпцIакIом икартэ ехьэ. Федеральнэ хэбзэIахь къулыкъум иIофышIэу аIозэ бзэджашIэхэм цIыфхэм яэлектроннэ адресхэм письмэхэр афагъэхьы, сайтэу зыфаIуагъэм ихьанхэшъ декларацие щатын фаеу ахэм арыт. Къыфагъэхьыгъэ письмэм цIыфым цыхьэ фешIы ыкIи сайтым ехьэшъ, банк картэм иреквизитхэр, нэмыкI къэбархэр ретхэ. Ащ ыуж икартэ илъ ахъщэр зэкIэ рахы.
ШъунаIэ тешъудз, Федеральнэ хэбзэIахь къулыкъум декларацием епхыгъэу электроннэ письмэхэр хэти фи­гъэхьырэп.

— ЦIыфхэм къафытеохэрэр Адыгеим щыщха, хьауми нэ­мыкI къалэхэм е къэралыгъохэм къарашIыкIыха? «Хьапс колл-гупчэхэм» алъэныкъокIэ Адыгеим гумэкIыгъохэр иIэха?
— Зэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, Адыгеим щыщхэм гъэпцIагъэ къадызезыхьагъэхэм янахьыбэр IэкIыб къэралыгъохэм ащэпсэух. БзэджашIэр къыхэгъэщыгъэныр джары къин къэзышIырэр. Шъыпкъэ, Урысыем исхэми мыщ фэдэ бзэджэшIагъэхэр зэрахьа­гъэу мымакIэу агъэунэфы. «Хьапс колл-гупчэхэм» ягугъу пшIын хъумэ, мы лъэ­ныкъом лъэшэу анаIэ тырагъэты АР-м хэгъэгу кIоцI къулыкъум и Министерствэ, джащ фэдэу бзэджашIэхэм пшъэдэкIыжь ягъэхьыгъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу Адыгеим щыIэм.
— ПэIудзыгъэ шIыкIэм тетэу зэрахьэрэ бзэджэшIагъэхэм якъычIэгъэщын къина?
— Къин къэзышIырэр къэбар-телекоммуникационнэ технологием ылъэныкъокIэ бзэджашIэхэм агъэфедэрэ шIыкIэхэр ары. КъыхэкIы зы схемэм нэбгырэ пчъагъэ хэлажьэу ыкIи ахэр зы шъолъыр исхэп. ГъэпцIакIохэм номерхэр ыкIи сайт нэпцIхэр къызэIуахых. Мыхэм ягъэунэфынкIэ хэбзэухъумэкIо къулыкъухэм Iофышхо ашIэ ыкIи ащ охътабэ текIуадэ. ГъэпцIакIохэм ренэу шIыкIакIэхэр къаугупшысы, ащ дакIоу жъы­хэри къызфагъэфедэ.
— ГъэпцIакIохэм шIыкIэу агъэфедэхэрэм хэбзэухъумакIохэр ащыгъуазэхэмэ сыда ащ фэдэ бзэджэшIагъэхэр къычIагъэщынхэ зыкIамылъэ­кIырэр?
— ЦIыфхэр зэрагъапцIэхэрэм нахьыбэрэмкIэ лъапсэ фэхъурэр амышIэхэ- рэм цыхьэ зэрафашIырэр, къараIорэр ашIошъ зэрэхъурэр ыкIи ахъщэ псынкIэ къагъэхъэнэу зэрэдэгуIэхэрэр ары. НахьыбэрэмкIэ цIыфхэм ежь-ежьырэу якъэбархэр, якартэ иномер, паролыр, смс-мэкъэгъэIоу къафэкIуагъэм ит пчъа­гъэр, нэмыкIхэри бзэджашIэхэм араIо. Мыщ дэжьым гъэпцIакIохэм къызфагъэ­федэрэ шIыкIэхэм къахэкIэу цIыфхэм банк операциехэр ежь-ежьырэу агъэцакIэх, якартэ илъыр афагъэхьы, чIыфэт организациехэм зафагъазэзэ ахъщэр къаIахы ыкIи бзэджашIэхэм якартэ рагъахьэ. Ежь банкыр оффлайн шIыкIэм тетэу телефонымкIэ закъыфэзыгъэза­гъэм къызыкIэлъэIугъэр фимыгъэцэкIэн фитэп.
Мы гумэкIыгъом ылъэпсэ шъхьаIэр ежь цIыфыр ары. Ащ къыхэкIэу хэбзэ­ухъумакIохэм, банк организациехэм, къэралыгъо хэбзэ къулыкъухэм ыкIи чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэм пэшIоры­гъэшъ Iофтхьабзэхэр зэрахьэх. ШIыкIэу ыкIи амалэу щыIэхэр зэкIэ къызфэдгъэ­федэзэ щынэгъончъэным епхыгъэ Iоф­хьабзэхэр зэхэтэщэх, гъэпцIагъэ зы­хэлъ шIыкIакIэу къежьагъэхэм защаухъумэным ыкIи къамыгъэделэнхэм афэшI зэрэзекIон фаехэм ащытэгъэгъуазэх.
— ПэIудзыгъэ шIыкIэмкIэ гъэпцIагъэ зезыхьэхэрэр къыхэгъэщыгъэнхэм фэшI полициемрэ банкхэмрэ зэпхыныгъэу яIэм сыд фэдэ уаса фэпшIын плъэ­кIыщтыр? ГъэпцIакIохэм апэшIуекIогъэнымкIэ банкхэм яIоф­шIэн зэрэзэхащэрэм уигъэ­рэзэнэу щыта?
— Шъыпкъэу пIощтмэ гъэпцIакIохэм апэшIуекIогъэнымкIэ банкхэм Iофышхо ашIэ. Мы мафэхэм УФ-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэрэ банк анахь инэу къэралыгъом итхэмрэ электроннэ шIыкIэм тетэу документхэм якъегъэ­кIокIын фытегъэпсыхьэгъэ зэзэгъыныгъэм зэдыкIэтхагъэх. Ащ ишIуагъэкIэ министерствэм банкым зызэрэфигъэзэгъэ лъэIум игъэцэкIэн пылъ пIалъэр фэдэ пчъагъэкIэ нахь макIэ хъугъэ. Шъэфэп, мыщ фэдэ бзэджэшIагъэхэм якъычIэгъэщын зэлъытыгъэхэм ащыщ банкхэм, сотовэ операторхэм, Интернет-провайдерхэм псынкIэу къэбарым полицием иIофышIэхэр зэрэщагъэгъуа­зэхэрэм.
Ащ нэмыкIэу Мыекъуапэ дэт банкхэм зэзэгъыныгъэхэр зэрадашIыгъэхэм тетэу, цIыфыр банкым къэкIуагъэу ахъщэм епхыгъэ операциер ышIызэ изекIуакIэ ашIомытэрэзэу банкым иIофышIэхэр зегуцафэхэрэм, полицием икъулыкъу­шIэхэм къяджэх, пэшIорыгъэшъ Iофтхьабзэхэр адызэрахьэх.
Джыри зэ цIыфхэм сыкъяджэ сакъыныгъэ къызхагъэфэнэу. Зикъэбар шъумышIэрэ приложениехэр телефонхэм атешъумыгъэуцу. Арэущтэу зыхъурэм банкым исчет илъ ахъщэр рахыщт. ЗыгорэкIэ гъэпцIагъэ зыхэлъ бзэджэшIагъэ къыжъудызэрахьагъэу шъуегуцафэмэ полицием ителефон номерэу 02-м (мобильнэ телефонымкIэ номерэу 101-м) шъутеу.
КIАРЭ Фатим.