Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэныгъэ тхылъеджапIэ ти Лъэпкъ музей иапэрэ пащэу Наурзэ Ибрахьимэ ихъарзынэщ чIэлъ. Ащ зэкIэмкIи Iофи 149-рэ хэлъ, къэмлани 7 мэхъу.

Хъарзынэщыр зэзыгъэгъотыгъагъэр Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым инаучнэ IофышIэу Хъуажъ Махьмуд. ШIэныгъэлэжьхэу А. М. ХьэдэгъалIэр, Хь. Д. Одэжьдэкъор, В. И. Гулиевыр зыхэтыгъэхэ Комиссием а хъарзынэщыр Наурзэ Ибрахьимэ иIахьылхэм 1957-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 16-м къыратыжьыгъагъ. Ар тIоу гощыгъагъэ, апэрэм Наурзэм иIэпэрытххэр хэхьэгъа­гъэх, ятIонэрэм — тхылъхэр. ГухэкI нахь мышIэми, ахэр джырэ нэс шIэныгъэ екIолIакIэ иIэу зэгъэфэжьыгъэхэп.
ТызэрегупшысэрэмкIэ, Наурзэ Иб­рахьимэ ихъарзынэщ къеIуатэ Адыгеим музей Iофыр едзыгъо-едзыгъоу заом ыпэкIэ зэрэуцугъагъэр ыкIи хэхъоны­гъэ­хэр зэришIыгъагъэхэр.
Урысыем революцие зыщашIыгъэгъэ уахътэм ыпэкIэ щыIэгъэ зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьхэм ыкIи тхакIохэм: Н. Дубровиным, К. Пейсонель, Тэбу де Мариньи, П. Услар, А. Цаликовым, Дж. Белл, А. Берже, Дж. Лонгворт ыкIи нэмыкIхэм яIофшIагъэмэ къахэтхыкIыгъэхэр ары хъарзынэщым иапэрэ едзыгъо къэзыгъэпсырэр. А хэтхыкIыгъэхэр зэкIэ ежь Ибрахьимэ ыIэкIэ, каллиграфическэ почерк дахэкIэ тхыгъэх. Ахэм узахаплъэкIэ къэошIэ, джыри хэку музеим пащэ фамышIызэ, лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм шIэныгъэлэжьым ахэм Iоф зэрадишIагъэр. «Тарихъымрэ лъэпкъ Iофхэмрэ ренэу сшIогъэшIэгъоныгъэх, ау граждан заом игъом, Совет хабзэм икъыдэхын сыфэбанэзэ, шIу слъэгъурэ Iофым кIэрычыгъэ сыхъугъагъ» — ышъхьэ къырыкIуагъэр зыхэт тхыгъэу къыгъэнагъэм Наурзэм къыщыкIегъэтхъы, ари институтым ишIэныгъэ тхылъеджапIэ чIэлъ. Ащ къэбар гъэшIэгъонхэр хэдгъо­тагъэх. Кавказ заом илъэхъан Наурзэм ятэжъ гъэрэу аубыти, Донской хэкум апэ ащэгъагъ, етIанэ Воронежскэ губернием агъэкощыжьыгъагъ. Ежь Иб­рахьимэ 1884-рэ илъэсым къалэу Саратов къыщыхъугъ. Ятэ къулыкъушIагъ. А къалэм дэтыгъэ училищым щеджагъ, ар къызеухым, Пензэ дэт гимназием ушэтыныр щитыгъ ыкIи я 2-рэ разряд зиIэ вольноопределяющэ званиер къыратыгъ, 1922-рэ илъэсым я 22-рэ шыу полкым хэхьагъ, илъэситIурэ ащ къулыкъу щихьи, запасым кIуагъэ.
1904-рэ илъэсым Саратовскэ Губернскэ ГъэIорышIапIэм Iухьагъ, 1905-рэ илъэсым къулыкъур ыгъэтIылъыжьи, Казань кIуагъэ, ащ щыIэу гуфакIоу урыс-япон заом кIорэмэ захитхагъ (1904 — 1905-рэ илъэсхэр). Разведкэм хэ­тыгъ. 1905-рэ илъэсым тифым­рэ ревматизмэмрэ рагъэ­зыгъэу, Самарэ къа­щэ­жьы­гъагъ, 1905-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ илъэс пIалъэ иIэу къулыкъум къыхагъэ­кIыгъагъ. Ибра­хьимэ ылъакъомэ зэрамыхьыщтыгъэм къыхэкIэу 1906-рэ илъэ­сым итыгъэ­гъэзэ мазэ нэс госпиталым чIэлъыгъ. Ащ ыуж Саратов дэсыгъ, Iоф щи­шIагъ.

1915-рэ илъэсым имэзэе мазэ мобилизацием хэфагъ ыкIи дзэ къулыкъум дащыгъ, ау а илъэс дэдэм ижъоныгъокIэ мазэ нахьыбэрэ къулыкъу ыхьын ымы­лъэ­кIынэу алъыти, ар ащ къыхагъэ­кIыжьыгъ. Арэу щытми, 1916-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ джыри дзэ къулыкъум къеджагъэх, джыри зэрэсымаджэм ыпкъ къикIэу 1917-рэ илъэсым имэзэе мазэ ащ къыхагъэкIыжьыгъ.
Революционнэ Iофхэу Урысыем къыще­жьэгъагъэхэм Наурзэ Ибрахьимэ ищыIэныгъэ зэрахъокIыгъ. 1917-рэ илъэ­сым игъэтхэпэ мазэ и 6-м къыщыублагъэу жъоныгъуакIэм и 1-м нэс ар Самарскэ Губернскэ Комитетым и Народнэ хабзэ щылэжьагъ; а илъэс дэдэм, жъоныгъуакIэм и 12-м къыщыублагъэу Iоныгъом и 6-м нэс Къэбэртэе шыу полкым дзэ къулыкъур щихьыгъ. Самарэ щыкIощтыгъэ митингхэм, зэIукIэхэм чанэу ахэлажьэщтыгъ, тхьамыкIэхэм я Комитет хэтыгъ. 1919-рэ илъэсым имэ­лылъфэгъу мазэ ежь ишIоигъоныгъэкIэ Дзэ Плъыжьым хэхьагъ ыкIи 1920-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 20-м нэс ащ къулыкъур щихьыгъ.
Пшызэ шъолъыр белогвардейцэхэр зырафыжьхэм, Наурзэ Ибрахьимэу жъэгъэуз хъугъэм, врачмэ къызэрэраIуа­гъэм тетэу, ипсауныгъэкIэ ежь нахь къекIунэу алъытэгъэ къыблэм, ятэжъ ихэгъэгу гупсэ къыгъэзэжьыгъ. Пшъэ­рылъэу иIагъэр: адыгэ къуаджэм щып­сэущт ыкIи щылэжьэщт, уахътэ къызщыфыхэкIырэм адыгэ лъэпкъым ифольклор ытхыщт, ыугъоищт. Акъыл иIэу ыкIи гъэсагъэу зэрэщытыгъэм гу къылъати, Ибрахьим къуаджэу Улапэ и Волисполком хагъэхьагъ, народнэ гъэсэныгъэм иотдел ипащэу агъэнэфагъ, ащ ыуж Ульскэ волисполкомым тхьаматэ фа­шIыгъ.
Пшызэрэ хы ШIуцIэмрэ ялэжьакIохэм яя II-рэ зэфэсэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые тхьамэтагъор зыщызэрихьагъэм чанэу Наурзэ Ибрахьимэ хэлэжьагъ ыкIи Горскэ гъэцэкIэкIо комитетым хагъэхьагъ.
IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр а илъэсхэм зэрихьагъэх: собесым иотдел ипэщагъ, гъэцэкIэкIо комитетым итхьаматэ иго­дзагъ, гъомылэпхъэ комиссарэу щы­тыгъ… 1921-рэ илъэсым итыгъэгъэзэ мазэ Пшызэрэ хы ШIуцIэмрэ ялэ­жьакIохэм яя III-рэ зэфэс хэлэжьагъ, ятIонэрэу Горскэ гъэцэкIэкIо комитетым хадзыжьыгъ ыкIи Советмэ яя 9-рэ Урысые зэфэс агъэкIонэу хадзыгъэхэми ахэфэгъагъ. А зэфэсым хэлажьэзэ ыкIи Пшызэрэ хы ШIуцIэмрэ ялэжьакIохэм язэфэс щашIыгъэ унашъоу хэку шъхьаф гъэпсыгъэным фэгъэхьыгъагъэр ыIыгъэу, РСФСР-м и Наркомнац ыкIи В. И. Сталинымрэ М. И. Калининымрэ ащ зафигъэзэгъагъ.

И. В. Сталиным иунашъокIэ Наурзэ Ибрахьимэ лэжьакIохэм язэфэс щашIыгъэ унашъом фэшъхьафэу докладной запискэ ыгъэхьазырыгъагъ. Ащ кIэкIэу адыгэмэ (черкесмэ) ятарихъ къыщыриIотыкIыгъ ыкIи Наркомнацымрэ И.В. Сталинымрэ аритыгъагъ.
1922-рэ илъэсым имэзэе мазэ автоном хэкур гъэпсыгъэныр, ар Пшызэ къыхэгъэкIыгъэным зэрэдыригъаштэрэр Наркомнацым джэуапэу къытыжьыгъ. Горскэ гъэцэкIэкIо комитетым иунашъо­кIэ Наурзэ Ибрахьимэ урысэу адыгэмэ ахэсхэр упчIэжьэгъу ышIыгъэх, ахэр автоном хэкум хахьэхэ ашIоигъомэ зэригъэшIагъ. Нэужым, 1922-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ и 8-м Наурзэр Мос­ква агъэкIуагъ, автоном хэкур зэхэщэгъэнымкIэ шIоигъоныгъэу ыкIи ухьазырыныгъэу щыIэхэр Урысые гъэцэкIэкIо Гупчэ комитетым лъигъэIэсыгъэх.
ВЦМК-м «Черкесскэ (Адыгэ) автоном хэкур гъэпсыгъэным фэгъэхьыгъ» зыфи­Iорэ унашъом 1922-рэ илъэсым ибэ­дзэогъу мазэ и 27-м щыкIэтхэжьыгъэх. Джащ къыщегъэжьагъэу Наурзэ Иб­рахьимэ Адыгэ хэку гъэцэкIэкIо комитетым и Президиум хэтыгъ ыкIи исекретарыгъ, лъэпкъ шъолъырыкIэу агъэ­псырэм игъунапкъэхэр гъэнэфэгъэнхэм епхыгъэ Iофхэр адызэрихьагъ.
1922-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ ыкIэхэм адэжь ар Самарэ кIуагъэ, иуна­гъо Адыгеим къыщэжьынэу щытыгъ, ау гъогупкIэ имыIэжьэу (гъогум къыщетыгъуагъэх) ащ къыдэнэн фаеу хъугъэ. А лъэхъаныр ары сборникэу «Ижъырэ лъэхъаным къыщегъэжьагъэу 1800-рэ илъэсым нэс адыгэхэмрэ абазэхэмрэ афэгъэхьыгъэу IэкIыбым щыщмэ атхыгъэхэр» зыфиIорэм игъэхьазырын зыфежьагъэр. Самарэ дэтыгъэ тхылъеджэпIэ зэфэшъхьафмэ Iоф ащишIагъ ыкIи автор 50-мэ адыгэмэ афэгъэхьыгъэу атхыгъэхэр зэхиугъоягъэх. А IофшIагъэр къыхаутынэу хъугъэп.
1924-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ ар, сыдэу щытми, Краснодар къэкIо­жьыгъ, ащ унашъо фашIыгъагъ 1925-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 1-м ехъулIэу хэку тарихъ-краеведческэ музей зэхищэнэу. Ежь а лъэхъаным Адыгэ хэку гъэцэкIэкIо комитетым пшъэдэкIыжь зыхьырэ исекретарэу щытыгъ.

Тарихъ-краеведческэ музеим ипащэу Наурзэ Ибрахьимэ загъэнафэм, ащ ищыIэныгъэ иедзыгъуакIэ ригъэжьагъ. «А уахътэм къыщыублагъэу сищыIэныгъэ зэрэпсаоу, — игукъэкIыжьхэм ахетхэ Ибрахьимэ, — шIу слъэгъурэ краеведческэ Iофым фэзгъэхьыгъ, музеим ипащэу сызыщэтми, Адыгэ хэкур зэгъэ­шIэгъэнымкIэ и Обществэ сызыхэтми. Сыдэмышъхьахэу тыди къащысыугъоищтыгъ адыгэ лъэпкъым иблэкIыгъэ зы­фэдагъэр къэзыIотэрэ пкъыгъохэри, игушъхьэ культурэ зыфэдагъэм епхыгъэ тхыгъэхэри, джащ фэдэу 1917 — 1922-рэ илъэсхэм Адыгэ автоном хэкум щыщхэу революционнэ хъугъэ-шIагъэ- хэм ахэлэжьагъэхэм ягукъэкIыжьхэри».
Адыгэ хэкур зэгъэшIэгъэнымкIэ Обществэм и Уставэу 1924-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ и 21-м агъэнэфагъэм елъытыгъэу музеир зэхэщэгъэн фэягъэ, чъэпыогъум и 1-м 1925-рэ илъэсым хэку музеим ипэщэ IэнатIэ агъэнафэ ыкIи музеим исметэ зэхагъэуцо, ащ штатым хэтынэу нэбгыритIу къыделъытэ: пащэм­рэ укъэбзын Iофмэ афэгъэзэгъэщтымрэ. Наурзэ Ибрахьимэ музеим пащэ фа­шIыгъ, 1926-рэ илъэсым къалэу Краснодар щыIэгъэ Адыгэ еджэпIэ къэлэжъы­ем (Краснодар, урамэу Краснэр, 37-рэ) музеим пае зы унэ къыхагъэкIыгъ, ащ квадрат метрэ 94,5-рэ иинэгъагъ.
1928-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 1-м нэс музеим ифонд игъэпсынкIэ зэшIуахыгъэ IофшIэныр Наурзэм къыдигъэкIыгъэгъэ тхылъ цIыкIоу «Адыгэ хэку музей» (1929-рэ илъэс) зыфиIорэм къыщыриIотыкIыгъ.
Апэрэ илъэситIум сборникэу «Ижъы­рэ лъэхъаным къыщегъэжьагъэу 1800-рэ илъэсым нэс адыгэхэмрэ абазэхэмрэ афэгъэхьыгъэу IэкIыбым щыщмэ атхыгъэхэр» зыфиIоу ыпэкIэ зигугъу къэсшIыгъагъэр зэхигъэуцуагъ. Ащ автори 120-мэ атхыгъэмэ ащыщхэр, ахэм афэгъэхьыгъэ къэбар кIэкIхэри ягъусэхэу къыдэхьагъэх. Джащ фэдэу «Библиографический указатель дореволюционной литературы о черкесо-абхазских племенах Черкесии и Абхазии» зыфиIорэр зэхигъэуцогъагъ, ащ цIэ 1795-рэ урысыбзэкIэ ыкIи IэкIыб къэралмэ абзэхэмкIэ цIэ 134-рэ хэтыгъ. А IофшIагъэр Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым фигъэхьазырыгъагъ. Къэралыгъо Академием и Московскэ отделение СССР-м щыпсэурэ лъэпкъхэм якафедрэ шIэныгъэ IофшIэкIо шъхьаIэу иIэгъэ Е. С. Зевакиным рецензие дэгъу къыри­тыгъагъ, урысыбзэкIэ тхыгъэхэр къыхэутыгъэнхэм фытегъэпсыхьагъэхэу, ау IэкIыбыбзэхэм аубытрэ Iахьым джыри Iоф дэшIэжьыгъэн фаеу ылъытэгъагъ. ГухэкIми, а тхыгъэхэр къыхаутыгъэхэп.
Ащ фэшъхьафэу, автоном хэкум щыпсэурэ черкесмэ ялIэкъо тамыгъи 198-рэ сурэтэу Наурзэм ышIыгъагъэх, ары пэпчъ карточкэу зыщыщ лъэпкъыр, лIакъор, цIэ-лъэкъуацIэхэр зытетхагъэхэр ягъусэхэу. МэкъумэщышIэмэ ыкIи шапсыгъэмэ ятамыгъэхэу ащ ыпэкIэ зыми ымылъэгъугъагъэхэри ахэм ахэтыгъэх.
Адыгэ орэдыжъхэр, IорIуатэхэр, шэн-хабзэхэр къыугъоижьыгъэх ыкIи ытхыжьыгъэх. Адыгэ лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэу зэпэуцужьыщтыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэу осэшхо зиIэхэри ахэм ахэхьагъэх.
Наурзэ Ибрахьимэ ежь ышъхьэкIэ зэхигъэуцогъэ картэхэм мэхьанэшхо яI. Ахэмэ ащыщых:
— Черкесием икартэ 1848 — 1854-рэ илъэсхэм. Мыхьамэт-Амин зыщыпэщэгъэ уахътэм административнэ гощыныгъэу щыIагъэр;
— Черкесим икартэ 1854 — 1860-рэ илъэсхэм. Пщэу Занэ Сэфэрбый зыщыпэщэгъэ уахътэм административнэ гощыныгъэу щыIагъэр;
— Черкесием икартэ 1861 — 1864-рэ илъэсхэм. Черкес лъэпкъмэ язэпхыныгъ. Мыщ административнэ гощыныгъэр, хъызмэтым изытетыгъэ, Iофэу зыпылъыгъэхэр, адыгэ лъэпкъхэр пчъагъэу зэрэхъущтыгъэхэр, дзэ кIуачIэу ыкIи дзэ амалэу яIагъэхэр къыщыриIотыкIыгъэх;
— черкесмэ ячIыгоу Тыркуем зекIыжьыхэ ужым къэнагъэм ыкIи Пшызэ шъолъырым идзэ-народнэ гъэIорышIакIо хэтхэм (1868-рэ илъэс) якарт.
Наурзэ Ибрахьимэ картограммэхэри фигурнэ схемэхэри ыгъэпсыгъэх, Черкесием ия XVIII-рэ ыкIи ия XIX-рэ лIэшIэгъухэм феодальнэ строеу зыхэтыгъэр къизыIотыкIхэу; Адыгэ автоном хэкум ичIыопс зыфэдэр ыкIи нэмыкIыбэхэр. Наурзэм IофшIэгъэшхо ышIагъ, ахэм джыри бэрэ ягугъу пшIын плъэ­кIыщт, джары хэку музеим ифондэу ыгъэпсыгъэр Темыр КавказымкIэ анахь культурнэ-гъэсэныгъэ гупчэ дэгъоу зы­кIалъытэщтыгъэр. Ащ къыхэдгъэхъожьын — Наурзэ Ибрахьимэ музей Iофым фэгъэхьыгъэ гъэсэныгъэ иIагъэп.
Апэрэ экспонатэу музеим фэхъугъэх ашъор, ижъырэ ощ заулэ, ижъырэ щэмэджхэр, цуакъэхэр, кIэрахъохэр ыкIи нэмыкIхэр. IэкIыбым щыщхэу адыгэмэ апае тхэгъэ авторхэм сурэтхэр атырашIыкIыгъэх. 1925-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ Грузием ихъарзынэщ Гупчэ нэтыхъуаемэ ябыракъ къырахыжьынэу унашъо ашIыгъагъ, ар адыгэхэр Абын пытапIэм 1840-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ и 26-м зытебанэхэм, урысыдзэмэ аштэгъагъ.
1926-рэ илъэсым ищылэ мазэ Грузием и Наркомпрос и Главнаукэ иунашъо­кIэ азербайджанмэ ямузей къычIахыжьи, шапсыгъэ быракъыр къаратыжьыгъагъ, ари нэтыхъуаемэ ябыракъ игъусэу урысыдзэмэ аштэгъагъ. Тарихъым ыкIи Этнографием ямузееу Грузием щыIэм чIэлъыгъэ сэшхоу убыхмэ Кавказым и Наместник 1864-рэ илъэсым ратыгъагъэми къырагъэгъэзэжьыгъ.
Тызэрэщыгъуазэу, шапсыгъэ быра­къыр зэрагъотыжьыгъэм фэшI Афыпсыпэ мэфищ джэгу щыкIогъагъ. А хъугъэ-шIэгъэшхом фэгъэхьыгъэ тхыгъэ Пшызэ гъэзетэу «Быракъ плъыжьым» Мишуриев Казбек, ар Адыгэ автоном хэкум игъэпсын Iофхэм чанэу ахэлэжьагъэхэм ащыщ, къыщыхиутыгъагъ. ЛIыкIо мин пчъагъэ мэфэкI зэхахьэм хэлэжьэгъагъ. ЗэкIэмэ агу къинэжьыгъэр шапсыгъэ лIыжъэу Мэт Тыхъутыхъу къыIогъагъэр ары: «Тэ таштагъ, ау къыттекIуагъэ­хэп…»
Нэужым Наурзэ Ибрахьимэ этнографическэ экспедициехэр хэкум щызэхищагъэх. ЦIыфхэри ахэм къафэчэфхэу къапэгъокIыгъэх, зы илъэсым пкъыгъо 400-м ехъу къаугъоигъ.
1928-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 1-м ехъулIэу музеим чIэлъыгъ: тарихъ- этнографическэ отделым — пкъыгъо 1420-рэ ыкIи репродукциерэ; археологиемкIэ отделым — 486-рэ; нумизматическэм — 303-рэ; естественнэ-тари­хъым­кIэ — 106-рэ; Революционнэ ыкIи Советскэ гъэпсынымкIэ отделым — 269-рэ, тхылъеджапIэмкIэ — тхылъ 483-рэ ыкIи Iэпэрытхырэ негативэу 367-рэ.
Экспонатмэ ащыщэу а лъэхъаным пкъыгъуитIу анахьэу агъэлъапIэщтыгъэ­хэр: КъурIаным щыщ сурэхэр зытетхэгъэ джанэр, ар Болэтыкъомэ яунагъо къаритыгъагъ, кIэмгуемэ япщэу Болэтыкъо Джамболэт (1838-рэ илъэсым аукIы­гъагъ) джанэр иягъ. КъызэраIотэжьрэмкIэ, заом зыщыIухьэрэ уахътэм джанэр Джамболэт зыщилъэщтыгъ, щэмэ ащиухъумэу ылъы­тэщтыгъэ. ЯтIонэрэ пкъыгъор шапсыгъэ быракъэу Тбилиси къырахыжьыгъагъэр.
Наурзэ Ибрахьимэ иIоф фэшъыпкъэ дэдэу щытыгъ. Ар бэмэ ралъэгъулIагъ ыкIи музеим чIахьэщтыгъэхэм ащыщыбэм яеплъыкIэхэр къыраIотыкIыгъэх, ахэр гущыIэ дахэх.
Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэным фэгъэхьыгъэ, ащ игъэпсын иапэрэ мафэхэр зыфэдагъэхэр игукъэкIыжьхэм мымакIэу къахэфэ Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумым истудентыгъэу, профессорэу Аулъэ М.Г. Ащ хегъэунэфыкIы хэкум иIофышIэхэр зэкIэ дэгъоу зэрашIэщтыгъэхэр, апэрэм — Хьахъу­рэтэ Шыхьанчэрые къыщегъэжьагъэу къызэрыкIо IофышIэхэм анэсыжьэу. «ГущыIэм пае, — етхы Аулъэм, — тшIэщтыгъэ Наурзэ Ибрахьимэ адыгэу агъэкощыгъэм икъо­рэлъ­фэу зэрэщытыгъэр, 1917-рэ илъэсым щыIэгъэ революцием ыуж ятэжъ илъэныкъо гупсэ къызэригъэзэжьыгъэр. Игъо­ми ар къэкIожьыгъагъ. А лъэхъаным ащ фэдэу гъэ­сагъэу макIэ щыIагъэр, IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм ар аIутыгъ, ау анахьэу зыпылъыгъэр музей Iофыр ары. Сыгу къэкIыжьы унэ цIыкIоу Краснодар дэтыгъэм тызэрэчIахьэщты­гъэр. Ибра­хьимэ экспонатхэр ежь-ежьырэу къыгъэуцущтыгъэх, ежь-ежьырэу якъэбар къыIуатэ­щтыгъ, фондым иухъу­мэкIуагъэ­ри ежьыр ары. Музеим и Совет ренэу хэтыгъэхэм ащыщ Хьа­хъурэтэ Шыхьанчэрые».
Наурзэ Ибрахьимэ Адыгеим анахь щызэлъашIэрэ цIыфхэм ащыщыгъ. Адыгэхэми урысхэми анекдот фэдэу а лъэ­хъаным къызэфаIуатэщтыгъ: «Урамым нэбгыритIу щызэIукIагъ. Зыр адрэм еупчIы:
— Аслъан, мырэу жьэу тыдэ укIора?
— Ибрахьимэ имузей сэкIо. Занэкъо Сэфэрбый ишы чIэлъыгъэ налым игъу­чIыIунэ къэзгъотыгъэшъ, фэсэхьы.»
Дэхьащхылэ ашIыгъэкIэ арэп, иIоф фэшъыпкъэу зэрэпылъым ишыхьатыгъ арэущтэу цIыфхэр ащ зэрэтегущыIэщтыгъэхэр. Ащ чылапхъэу риутыгъагъэр ары къызхэкIыгъэхэр Адыгеим ыкIи Советскэ хэгъэгум щызэлъашIагъэхэр, Азэмэтэ Минкъутасэ фэдэхэр ыкIи непэрэ мафэм а Iофым фэлажьэхэрэр.
Адыгэмэ (черкесмэ) ялъэпкъ зэхашIэ къэгъэущыгъэным иIахьышхо музеим хилъхьагъ.
ГухэкIышху нахь мышIэми, «адыгэ IофкIэ» алъытэгъэгъэ террор иным Наурзэ Ибрахьимэ къыухьагъэп, илъэс 20 рати, хьапсым чIагъэтIысхьагъ. Контрреволюционнэ организацие Адыгеим щагъэпсыгъэу, ар ащ хэтэу, буржуазнэ шапхъэ зиIэ экспонатхэр музеим къыщигъэлъагъохэу ары зэралъытэгъагъэр. Ежь Ибрахьимэ мысагъэр афиштагъэп. «Адыгэ IофымкIэ» хьыкумым зиIоф ыIуагъэхэм ащыщэу нэбгыритIу мысагъэм емыуцолIэгъагъэхэр: Хьаджэмыкъом­рэ, хэку комитетым иадминистративнэ органхэм яотдел ипащэу щытыгъ, Наурзэмрэ. Ахэмэ хьыкумым раIуагъ контр­революционнэ организациеу зигугъу ашIырэм зэрэщымыгъуазэхэр, ащ фэдэм зыкIи зэрэхэмытыгъэхэр.
Следствиер кIозэ ар зыфагъэмысэрэм еуцIолIэгъагъ, ар зыкIишIагъэмкIэ хьыкум тхьаматэр къызеупчIым, мыщ фэдэ джэуап ритыжьыгъагъ:
— Следователыр къыстекуощтыгъ: «Тэ тыорган шъыпкъ, тымилициеп ыкIи тыпрокуратурэп. Тэ хэушъхьафыкIыгъэ фитыныгъэхэр тиIэх, Iэбжъанэхэр тет­тхъыщтых, гъучIыIунэхэр къачIэдгъэзыхьащт, шъукъэдгъэгущыIэщт». Джары ащыгъум сызкIеуцолIэгъагъэр, къызэрэс­теIункIагъэхэм фэшI.
Джащ тетэу апэрэу хабзэм димыштэрэ екIолIакIэхэр органхэм зэрагъэфедэхэрэр хьыкумым къыщыIуагъэ хъугъагъэ.
Хьаджэмыкъом фэдэу Наурзэми мысэу зилъытэжьыгъэп. 1943-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ и 12-м хьапсым ар чIэлIыхьагъ.
Наурзэ Ибрахьимэ Аслъанбэч ыкъом, хэку музеим иапэрэ пащэу щытыгъэм ыцIэ тарихъым къыхэнэным фэшI АР-м и Лъэпкъ музей мыжъосын щыфэгъэуцугъэныр игъоу сэлъытэ.
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.