Кавказ заор лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм зэфэмыдэу къы­раIотыкIы, ар къызыхэкIырэр уахътэу ащ зыщыте­гу­щыIэхэрэм политическэ чIыпIэу щыIэр ары.

Заор заухыгъэр илъэси 130-рэ зыщыхъугъэгъэ уахътэм апэрэу а хъугъэ­шIагъэм къэралыгъо уасэ фашIыгъагъ. Урысые Федерацием и Президент Кав­каз щыпсэурэ лъэпкъхэм джэпсалъэ­кIэ закъыфигъэзэгъагъ: «Джырэ лъэхъа­ным, Урысыем зэфэдэ фитыныгъэ цIыф­хэм зыщаратырэ къэралыгъо зыщигъэпсырэм, Кавказ заор зыфэдагъэм зэфагъэ хэлъэу тытегущыIэн амал тиIэ хъугъэ. Кавказ щыпсэурэ лъэпкъхэм лIыгъэшхо ахэлъэу ячIыгу къинэжьынхэм имыза­къоу, якультурэ, лъэпкъ нэшэнэ анахь дэгъухэр къагъэнэжьынхэм фэбэнагъ».
Ащ къыкIэлъыкIоу адыгэ (черкес) лъэпкъым итарихъ чIыпIацIэхэу я 19-рэ лIэшIэгъум чIинэгъагъэхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр нахьыбэу къыхаутэу аублэгъагъ. Ахэм язэгъэшIэн непэрэ мафэм къынэсыжьэу мэхьанэшхо иI ыкIи ­лъэпкъ чIыпIацIэхэр гъэунэфыжьыгъэнхэр пшъэ­рылъ хьылъэми, ащ тишъыпкъагъэ ­етхьылIэн зэрэфаер Iофыгъо шъхьаIэхэм ащыщ.
Мы гумэкIыгъом епхыгъэ тхыгъэхэу аужырэ илъэсипшIым къыхаутыгъэхэм яавторхэр кIэдэухэрэп чIыпIэцIэ шъыпкъэу псэупIэхэм яIагъэхэм къарагъэгъэ­зэжьынэу. Пшъэрылъыр адыгэмэ ­ята­рихъ, апэрэ лъэпкъыцIэу аусыгъагъэ­хэм цIыфхэр ащыгъэгъозэгъэнхэр ары.
Адыгэ шIэныгъэм иIахьышхо хилъ­хьагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респуб­ликэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу ЕмыкI Нурджанэ. Ащ имонографиеу «КъохьэпIэ Черкесием ичIыпIацIэхэм ятарихъ» зыфиIорэм мэхьанэшхо иIэу сэлъытэ. Адыгэ чIыпIацIэхэр къизы­IотыкIырэ статья 500-м ехъу ащ къыдэхьагъ, ге­ографическэ цIэхэр къэзыгъэпсыхэу ахэр щытых, черкес (адыгэ) тарихъ географическэ чIыпIацIэ 1000-м ехъу джащ фэдэу монографием къыщеты. ГухэкI нахь мышIэми, а цIэмэ ащыщыбэхэм къамыгъэзэжьынэу кIодыжьыгъэх, цIэ пшIы пчъагъэ авторым къыгъэ­нэфэжьын ылъэкIыгъ.
2015-рэ илъэсым зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, тарихъ-кавказоведэу Хъоткъо Самир изичэзыу ушэтын тхылъышхоу «Открытие Черкесии» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Ащ я XIV-рэ лIэшIэгъум къыщегъэжьагъэу я XIX-м иапэрэ кIэлъэныкъо нэсэу картографическэ ушэтынхэу Темыр-КъохьэпIэ Кавказым фэгъэ­хьыгъэхэр игъэкIотыгъэу къыщетых.
Академикэу Шэуджэн Асхьад адыгэмэ ятарихъ фэгъэхьыгъэ томитIу хъурэ тхы­лъэу къыдигъэкIыгъэми мэхьанэшхо иI.
Къыхэгъэщыгъэн фае, Хъоткъо Самир итхылъ ишIуагъэкIэ тарихълэжьмэ амал яIэ хъугъэ 1864-рэ илъэсым Кавказ заор заухыгъэм къыщыублагъэу Темыр-­КъохьапIэ Кавказым ишъолъыр системэ гъэнэфагъэ хэлъэу аушэтынэу.
ЕмыкI Нурджанэ имонографие ­Хъоткъо Самир итхылъ лъыпыдзагъэу плъы­тэми хъунэу сеплъы. Апэрэ шIэ­ныгъэ лъэпкъ экспедициехэу гуманитар ушэтынхэмкIэ институтым иIофышIэхэу Цэй Ибрахьимэ, Меркицкэ Рэщыд, КIэрэщэ Тембот зэхащэгъагъэхэр адыгабзэкIэ, ау латин хьарыфхэмкIэ тхыгъэхэу, хъарзынэщым чIэлъых. ЕмыкI Нурджанэ а материалым Iоф дишIагъ ыкIи иушэтынхэмкIэ къызфигъэфедагъ, екIолIакIэу фишIыгъэм ишIуагъэкIэ монографиер нахь бай хъугъэ, ар гъэхъа­гъэкIэ фэплъэгъунэу тефэ. ЕмыкI Нурджанэ иIофшIагъэ ландшафт терминологиемкIэ апэрэ лъэбэкъоу плъытэмэ хъущт. ЕмыкIым имонографие иаужырэ едзыгъо Кавказ заор аухыфэ щыIэгъэ чылагъохэм язытетыгъэ къыщеIуатэ. КъоджацIэмэ ягугъу къышIы къэс, мыщ чылэу «щытыгъэр» ыIозэ къыреIотыкIы.
Джыри зэ Хъоткъо Самир итхылъэу «Открытие Черкесии» зыфиIорэм тыхэплъэн. Ащ къыщеIо: «Абдзэхэ къоджи 150-у Шъхьэгуащэ иджабгъукIэ къебгъэ­жьэнышъ, Псэкъупсэ исэмэгу псыхэ­лъадэм нэс щысыгъэхэм ащыщэу зы чылагъо къэнэжьыгъэп. Абдзахмэ ащыщэу заом къелыжьыгъэхэр ­къушъхьэм къыращэхыжьхи, зэшъхьэ-зэшъо чIыгум
къащэжьыгъагъэх. Заом ыуж ахэр къоджэ цIыкIуи 6 хъущтыгъэх, анахьыбэрэр Тыркуем кощыжьынхэ фае хъугъагъэ, къэнэжьыгъэхэр зы чылэм щызэрэугъоижьыгъэх — Хьакурынэхьаблэ. ДжырэкIэ ар район гупчэу щыт.
ИгъэкIотыгъэу монографием къыщыгъэлъэгъуагъэх Темыр-КъохьэпIэ Кавказыр ыкIи Кавказ шъолъырыр зыубытырэ топографическэ картэхэр. Монографием приложениеу игъусэм къыщыхеуты К. Гейнс истатьяу «Пшехскэ отрядыр 1862-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ къыщегъэжьагъэу 1864-рэ илъэсым ишэкIогъу нэс» зыфиIорэр.
ЯчIыналъэ къинэжьыгъэ адыгэхэм псэукIэу яIэ хъугъэм агухэр ыгъэкIодыгъэу, ялъэпкъэгъухэу Тыркуем кощыжьыгъэхэм зэраIукIэжьыщтхэм щэхъурэ гухэлъ яIэжьыгъэп. Хьаджэмыкъохьаблэ щыпсэущтыгъэ нэбгырэ 3333-р къэралыгъом ипащэ фитыныгъэ къызэраритыгъэм тетэу 1888-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ Тыркуем икIыжьыгъагъэх. Нэужым а чIыпIэм станицэу Дондуковскэр щагъэпсыгъ.
Абдзэхэ къуаджэу Джэнкъотэхьаблэ (Джанкятохабль) Шъхьэгуащэ иджабгъу псыхэлъадэм дэжь щысыгъ, 1890-рэ илъэсым нэбгырэ 1000 хъухэу Тыркуем кощыжьыгъэх. А чIыпIэм урыс къоджитIу щыIэ хъугъэ — Великэмрэ Вечнэмрэ. Бгъуашэхьаблэу нэбгырэ 1460-рэ зыщыпсэущтыгъэм ычIыпIэкIэ селоу Белэр иуцуагъ. Унэрыкъохьаблэ дэсхэр зэкощыжьхэм, урыс къуаджэу Унароковское ычIыпIэ ихьагъ. Мыщ дэжьым упчIэ къэзгъэуцунэу сыфай: «Непэрэ мафэм тиреспубликэ щыпсэурэмэ, къыткIэхъу­хьэрэ лIэужмэ мы зигугъу къэтшIыгъэ псэупIэхэм тарихъэу апылъым щыгъуа­зэха?» ПсэупIэ пэпчъ еджапIэхэр адэтых, ахэм музейхэр ачIэтых. Джахэр ары тарихъыр зыщызэрагъэшIэн фаер. Зы шъолъырым щыпсэурэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэр нахь зэпэблагъэ зэфэзышIыхэрэр хъишъэу а чIыпIэхэм апылъхэр зэрашIэхэрэр ары. Ащ елъытыгъэуи щысэхэр къэсхьыных. Лъэп­къым игенетическэ ыкIи итарихъ шIэжь пфэгъэкIодыщтэп. Ар къеушыхьаты зигугъу къэсшIыщт Iофыгъом. Беданэкъо ­лIакъоу къэнэжьыгъэм итарихъ лъапсэ лъыхъугъэх ыкIи къагъотыжьыгъ, ар Краснодар краим и Мостовской район ит станицэу Переправнэм щыIэу къычIэкIыгъ. Дзэ-­тарихъ картэм къызэритырэмкIэ, Беданэкъохьаблэу чылэгъуи 5 — 6 зыхахьэщтыгъэр а чIыпIэм щысыгъ. 2006-рэ илъэсым ишышъхьэIум станицэм щыпсэурэмэ лIакъом щыщхэр аIукIагъэх, ялIэкъо псынэ зэтырагъэпсыхьажьыгъ, шIэжь мыжъори а чIыпIэм щагъэуцугъ. Ар станицэм дэсхэм лъэшэу агъэшIэ­гъу­агъ ыкIи ягопагъ.
Цуякъомэ ялIакъо Краснодар краим ит къалэу Псыфабэ (Горячий Ключ) дэжь щысыгъэу агъэунэфыжьыгъ, ар чIыпIэ дахэу ХьакIэпс зыцIэр ары.
Къуаджэми а цIэ дэдэр ары иIагъэр. 2011-рэ илъэсым Цуякъомэ ялIыкIохэр ащ щыIагъэх, псынэкIэчъ лъапсэр аукъэ­бзыгъ, зэтырагъэпсыхьагъ, шышIоIу чIыпIэ щашIыгъ, узтетIысхьащт пхъэн­тIэкIу кIыхьи Iуагъэуцуагъ. Я XIX-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм адэжь а чIыпIэм Цуякъомэ ялIакъо зыщыпсэущтыгъэ къуаджэу ХьакIэпс зэрэщысыгъэр къизыIотыкIырэ тхыгъэр зытет пкъыгъор щагъэуцугъ. ЩыситIоу къэсхьыгъэхэм лъэпкъ зэфыщтыкIэхэр агъэпытэнхэу, шъолъырым мамырныгъэ илъыным фэIорышIэнхэу сыщэгугъы.
Краснодар краим ипсэупIэу Крымскэ километрэ 27-кIэ укIэлъырыкIмэ ­саугъэт гъэшIэгъон щыт. Ащ цIыфхэр зэреджагъэхэр «Вышка-бабушка», чIыдагъэ къызщычIащыгъэ апэрэ чIыпIагъ. Ар псыхъоу Кудэкъом пэчыжьэп. Кудэм къикIырэм зэкIэхэри щыгъуазэх, чIыдэгъэ лъэпкъыр ары. Ащ икъычIэщын фежьэнхэм ыпэкIэ мыщ щытыгъэ къуа­джэм щыпсэурэмэ гу лъатэгъагъ япсынэмэ псым ычIыпIэкIэ дагъэ къа­зэрэщыкIощтыгъэм. Ар ку лъакъохэм, нэмыкI Iэмэ-псымэмэ ащафэщтыгъ, бэдзэрым ащ фэдэ зы щалъэр лы килограмм 16-кIэ щахъожьыщтыгъ. Нэужым Кудэкъо чIыпIэм Урысыем чIыдагъэу къыщычIищыгъэр макIэп.
ЧIыпIацIэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэм защыдгъэгъозэн зэрэфаер къыкIэзгъэтхъыным фэшI мы щысэри къэсхьыгъ.
Я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ Кавказ заом адыгэхэм тхьамыкIэгъошхо къафихьыгъ, а хъугъэ-шIагъэм ­шъхьэихыгъэу тытегущыIэу, тапэкIэ тызэрэпсэущтым тегупшысэмэ, лъэпкъ зэфэшъхьафэу тишъолъыр щыпсэухэрэми зэгурыIоныгъэу яIэр нахь дгъэпытэщт, Уры
сые къэралыгъошхоми мамырныгъэ - илъыщт.
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.