Непэ музейхэм я Дунэе мафэ хагъэунэфыкIы. 1977-рэ илъэсым музейхэмкIэ къэралыгъо зэфэшъхьафхэр зыхэхьэрэ Советым иигъэкIотыгъэ я 11-рэ зэIукIэ Москварэ Ленинградрэ ащыкIуагъ. Непэрэ мафэм ихэгъэунэфыкIын ащ щызэдаштэгъагъ.

ИлъэсипшI пчъагъэхэм музейхэр блэкIыгъэм исаугъэт закъохэу, цIыфхэр кIохэу экскурсием едэIухэмэ икъущтэу алъытэщтыгъ. Ау ащ фэдэ IофшIакIэр джырэ уахътэм диштэжьырэп. Непэрэ музеир цIыфхэм нахь афызэIухыгъэу, Iоф адишIэшъоу, нахьыбэ къызэрищэлIэным ыгъэгумэкIэу, ащ пае Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр зэхищэшъухэу щытын фае. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, пшъэрылъ шъхьаIэу иIэр культурнэ кIэныр къыухъу­мэн закъор, е а зы къэгъэлъэгъоныр илъэс пчъагъэхэм ыгъэлэжьэныр арэп, музей пэпчъ цIыфэу къеуалIэрэр нахьыбэ зышIыщт проект гъэшIэгъонхэр ыгъэ­цэкIэнхэ фае.
Мыщ фэдэ зэхъокIыныгъэхэр Урысыем ит музейхэм зэрящыкIагъэм къэралыгъом гу лъитагъ ыкIи ащ екIолIакIэхэр къыфигъотынхэм пае УФ-м культурэмкIэ и Министерствэ проектэу «Музейные маршруты России» зыфиIорэр ыштагъ. Ащ къыдыхэлъытэгъэ зэIукIэгъухэр мазэ къэс къэлэ зэфэшъхьафхэм ащэкIох, аужырэр Казань щырекIокIыгъ. Iофтхьабзэм хэлэжьагъ АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу Кушъу Светланэ. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, непэрэ музейхэм ягумэкIыгъохэр ащ къыщаIэтых, щыIэныгъэм чанэу хэщагъэ хъунхэмкIэ шIыкIэхэр зыфэдэнхэ ылъэкIыщтыр, шъолъырым инэшанэхэм ялъытыгъэу, щызэхафых.

— Ары, музейхэм япшъэрылъ шъхьа­Iэр блэкIыгъэм ишыхьат пкъыгъом ищы­пэ теплъэ мыкIодэу къыухъумэныр, лIэ­ужыкIэхэм тарихъыр алъигъэIэсыжьыныр ары. Ау къэгъэлъэгъон закъо бгъэ­псыгъэкIэ непэрэ ныбжьыкIэ­хэр къызэпщэлIэнхэ плъэкIыщтэп. Зы­го­рэущтэу ашIогъэшIэгъон хъуным пае мультимедийнэ технологиехэр джы ачIагъэуцох, театрэхэр зыхэлэжьэрэ къэгъэлъэгъонхэр ащызэхащэх, е нэмыкI Iофтхьабзэхэр ащырагъэкIокIых.
Ау музейхэм яIофышIабэхэм ащ дырагъаштэрэп. Ары нахь мышIэми, непэрэ щыIэныгъэм ар щыщ хъугъэ. Адыгеими ар 2023-рэ илъэсым щытыуплъэкIугъагъ. Театральнэ къэгъэлъэгъонхэр АР-м и Лъэпкъ музей ащыкIуагъэх. Мыгъи ТекIоныгъэм и Мафэ фэгъэхьыгъэ театральнэ къэгъэлъэгъон Хэгъэгу зэошхом иэкспозицие зычIэтым щыкIуагъ. Ар декорацие хьазыр хъугъэ, цIыфхэми агу рихьыгъ. Зыр щыт, адырэр щыс, ящэнэ­рэм къекIухьэ. Анахьэу мыщ фэдэ Iоф­шIэныр зыгу рихьырэр артистхэр ары, — къыддэгощагъ АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу Кушъу Светланэ.
Лъэпкъ проектэу «Культурэм» къыдыхэлъытагъэу 2022-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу музейхэм лъэныкъуитIумкIэ IэпыIэгъу афэхъух, шъолъыр, муниципальнэ мэхьанэ зиIэхэр агъэцэкIэкIэжьых ыкIи ящыкIэгъэ Iэмэ-псымэхэмкIэ зэтырагъэпсыхьэх. Мы лъэныкъомкIэ АдыгеимкIэ къэгъэлъэгъонышIухэр иIэх. Лъэпкъ проектым къыдыхэлъытагъэу 2022-рэ илъэсым Адыгэкъалэ и «Краеведческэ музей» псэолъакIэхэмкIэ зэтырагъэ­псыхьагъ. Экспозициер нахь лъэгъупхъэ, гъэшIэгъон зышIыщт апч гъэлъэгъуапIэхэр, нэфынэр ящэлIагъэу, чIагъэуцуагъэх, хъарзынэщым пае гъучI гъэтIылъы­пIэхэр ащэфыгъэх. Мы илъэсми музеир лъэпкъ проектым хэлажьэ, техническэу зэтегъэпсыхьэгъэнымкIэ сомэ 714300-р къыфатIупщыгъэу егъэфедэ.
— «Интерактивнэ панель» зыфаIорэм фэдэ къэтщэфыгъэу музеим щагъэуцу. Тарихъ пкъыгъохэу чIэтхэм апылъ къэбархэр, фильмэ зэфэшъхьафхэр къыщыдгъэлъагъохэзэ тшIыщт. Адыгэкъалэ илъэс 55–рэ мыгъэ зэрэхъурэм фэгъэ­хьыгъэу ар тэгъэхьазыры. Мыщ фэдэ амалыкIэм цIыфхэр нахь къырещалIэх, аужырэ уахътэм къычIахьэхэрэм япчъа­гъэ хэхъуагъ. Ар зихьатырыр хьакIэу къалэм къыдахьэхэу, пхырыкIыхэрэр ары. ГъэшIэгъонэу щызэбгъэлъэгъунэу дэтхэм хъытыум зыщыкIэупчIэхэкIэ тимузей къегъэлъагъо. ТапэкIэ тигухэлъыр тимузей зекIо лъагъо горэ къекIуалIэу тшIыныр ары, — къытфиIотагъ Адыгэкъалэ культурэмкIэ игъэIорышIапIэ ипащэу НапцIэкъо Марыет.

2023-рэ илъэсым республикэм имуниципальнэ музеи 5 лъэпкъ проектым хэлэжьагъ. Ахэр: зэшъхьэгъусэхэ Жерноклевхэм ацIэ зыхьырэ краеведческэ музееу Мыекъопэ районым итыр, мемориальнэ унэ-музееу Ц.А. Теуцожьым ыцIэ зыхьырэр,тарихъ-краеведческэ музееу Красногвардейскэм щылажьэрэр, Джэджэ райн краеведческэ музееу П. П. Тынченко ыцIэ зыхьырэ ыкIи Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андырхъое Хъусенэ ыцIэ зыхьырэ мемориальнэ музееу Шэуджэн районым итыр. Ахэр джырэ шапхъэм диштэрэ псэуалъэхэмкIэ зэтырагъэпсыхьагъэх. 2022 — 2023-рэ илъэс­хэм пстэумкIэ, сомэ миллион 13-м на­хьыбэ апэIуагъэхьагъ.
Ащ нэмыкIэу 2023-рэ илъэсым АР-м и Лъэпкъ музей сомэ миллион 24,5 къыфатIупщыгъ. ЛIэшIэгъу пчъагъэ зыныбжь пIуаблэхэр, шэкIхэр, сурэтхэр, пкъыгъо зэфэшъхьафхэу ихъарзынэщхэм ащыухъумагъэхэр ифэшъуашэу, зэщымыкъоу зэрахьанхэмкIэ Iэмэ-псымэхэмкIэ, ухъумапIэхэмкIэ, онлайн къэгъэлъэгъонхэм апае псэуалъэхэмкIэ ыкIи нэмыкIыбэхэмкIэ музеир зэтырагъэпсыхьагъ. А пстэумэ яшIуагъэкIэ музейхэм яIофшIэн нахь гъэшIэгъонэу агъэпсын алъэкIы.
— Казань щыкIогъэ Iофтхьабзэм анахь шъхьаIэу тызщытегущыIагъэхэр мемориальнэ музейхэр ары. Непэ ащ фэдэу Адыгеим 3 ит, Андырхъое Хъусенэ ыцIэ зыхьырэр( нахьыбэмкIэ ар краеввдческэ пIон плъэкIыщт), Теуцожь Цыгъо иунэ-музей ыкIи КIэрэщэ Тембот илитературнэ музей. Ахэр уахътэм диштэу яIофшIэн сыдэущтэу зэпхъокIыщта? ЧIэлъхэр зэблэпхъуных, бгъэкIэжьыных пIонышъ, ащыгъум ауасэ мэкIоды. Арэущтэу умышIыми, хэта зышIогъэшIэгъоныщтыр? Мы упчIэм еплъыкIэу фыряIэр шъолъырым илIыкIохэм къыраIотыкIыгъ, сыда пIомэ непэ ахэм ягумэкIыгъохэр зэфэдэх. ИлъэсипшI пчъагъэхэм зы шапхъэм, теплъэм илъэу Iоф ашIэ. Мемориальнэ музеир къатыбэ унэм хэтмэ, КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм фэдэу, гущыIэм пае, мультимедийнэ Iэмэ-псымэхэр сыдэущтэу чIэбгъэуцощтха? ЦIыфэу ащ щыпсэухэрэм сыда аIощтыр? ЩыIэх хэкIыпIэхэр къыфэзыгъотыгъэ музейхэр. Джахэм щысэ атетхын, е ахэр тиIоф­шIэнкIэ IэубытыпIэ тшIынхэ фае, — еIо Кушъу Светланэ. — Ары нахь мышIэми, тимузейхэмкIэ язэтегъэпсыхьанкIэ мыщ фэдэ IэпыIэгъу зэрагъотырэм тырыгушхон фае. Республикэм къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ зыхъугъэм иилъэси 100 ипэгъокIэу народнэ депутатхэм я Апэрэ зэфэс зыщы­кIогъэ унэу Хьакурынэхьаблэ дэтыр агъэцэкIэжьыгъ, Лъэпкъ музеир игъэкIотыгъэу агъэкIэжьыгъ. IофшIэныр зэпымыоу непи лъагъэкIуатэ. Теуцожь Цыгъо ыцIэ зыхьырэ унэ-музеир чэзыум хэт, гъэцэкIэжьын IофшIэнхэр ащи къежэх. Ащ нэмыкIэу ежь музейхэри Iофынчъэу щысхэп. Зэнэкъокъухэм, грантхэм ахэлажьэх. Ары нахь мышIэми ащ тыкъыщы­уцурэп. НахьышIу зэрэтшIыщтым ренэу ыуж тит.
Узэрыгушхон плъэкIыщтхэм ащыщ музейхэм зэкIэми Пушкинскэ картэмкIэ Iоф зэрашIэрэр. Муниципальнэ мэхьанэ зиIэхэмкIэ Джэджэ районым икраеведческэ музееу П. П. Тынченкэм ыцIэ зыхьырэр джырэкIэ пэрыт. Мы илъэсым пыкIыгъэ уахътэм къыкIоцI ныбжьыкIи 201-рэ картэм иамалкIэ ащ ихьэкIагъэх. АР-м и Лъэпкъ музей икъэгъэлъэгъонхэр фэдэ пчъагъэкIэ нахьыб. Республикэм ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм кIэлэеджакIохэр жъугъэу къарэкIых. Непэ лъэпкъ проектэу «Культурэм» исыдрэ лъэныкъуи фэдэу музейхэмкIи Iофэу ышIэрэм ары ипшъэрылъ шъхьаIэр — тарихъым иухъу­мэпIэ унэхэр цIыф кIуапIэ хъунхэр, зэ дэкIыгъор афимыкъоу джыри зэ ыкIи икIэрыкIэу къагъэзэжьызэ ашIыныр ары.
ШъушIэным пай:
Непэ Адыгеим шъолъыр ыкIи муниципальнэ музеи 8 ит, КъокIыпIэ щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музей икъутамэу республикэм щыIэр я 9-р. Ащ нэмыкIэу музей къогъупэ 30-м ехъу щэлажьэ. Ахэм язэу Инэм дэтым музеицIэм икъыдэхынкIэ тхьапэхэр ытыгъэх.
Анцокъо Ирин.