ЖъоныгъуакIэм и 12-м Кавказ къэралыгъо заповедникыр загъэ­псы­гъэр илъэси 100 хъугъэ. Ащ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр чIыопс ухъумапIэм зэхищагъэх.

Ахэм языр Адыгеим щырагъэкIокIыгъ. МэфэкIым ипэгъо­кIэу жъоныгъуакIэм и 11-м уцу­пIэхэу Гъозэрыплъэрэ Лэ­гъонакъэрэ пчъэ зэIухыгъэхэм ямафэ ащыкIуагъ. Мафэм къыкIоцI ыпкIэ хэмылъэу шIоигъоныгъэ зиIэхэр кордонхэм адэ­хьанхэ, ялъагъохэм къащакIу­хьан амал яIагъ. Экскурсиехэр, егъэджэн зэфэшъхьафхэр хьакIэхэм афызэхащагъэх, чIыо­псым фэгъэхьыгъэ фильмхэм арагъэплъыгъэх.
Мэфэ шъхьаIэм, жъоныгъуа­кIэм и 12-м, мэфэкI Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр заповедникым игъэIорышIапIэ зыдэщыIэ Шъа­чэм щыкIуагъэх. ЧIыопс ухъумапIэм иIэ хъугъэ почтовэ маркэм игъэкIосэнкIэ ахэр ­аублагъэх. Ар зэрыбгъэхьыкIын плъэкIыщт чIыпIэ кордонэу Лаурэ щагъэпсыщт ыкIи Урысыем ишъолъыр зэфэшъхьафхэм уутIупщын плъэкIыщт. Джащ фэдэу илъэси 100-м ихэугъэу­нэфыкIын къыдыхэлъытагъэу дендропаркэу «Южные культуры» зыфиIоу заповедникым ха­хьэу Шъачэ дэтым илъэс 350-рэ зыныбжь оливэр щагъэ­тIысхьагъ ыкIи тарихъ мэхьанэ зиIэ къэблэчъэшхохэр къыщызэIуахыгъэх.

«Темыжэгъахэу къэблачъэхэр Шъачэ щыпсэурэ горэм дэжь къыщагъотыжьыгъэх. Илъэсым къыкIоцI ахэр зэтырагъэуцожьыгъэх, хэбзыкIыгъэ тхыпхъэхэр агъэкIэжьыгъэх ыкIи ячIыпIэ агъотыжьыгъ», — къеты чIыопс ухъумапIэм ипресс-къулыкъу.
МэфэкI Iофтхьэбзэ шъхьа­Iэхэм яз хъугъэ заповедникым итамы­гъэу Кавказ домбаим исау­гъэт гъэIоры­шIапIэм дэжь зэрэщагъэу­цугъэр. Ащ ишIынкIэ щысэ хъугъэр домбай шъыпкъэ­хэу заповедникым ичIыопс хэсхэм аты­ра­хыгъэ сурэтхэр ары.
Домбаим исаугъэт псэушъхьэм иинэгъэ шъыпкъэ фэдиз. ГъучI Iахь пчъагъэу зэгъэубытыгъэхэм ахэшIыкIыгъ. Саугъэтыр домбаим тешIыкIыгъэ къодыеп, мэхьанэ куу хэлъ — тыкъэзыуцухьэрэ дунаир махэ, къызэрэтщыхъурэм нахьи ар нахь тпэблагъ ыкIи ащ икъэу­хъумэн цIыф пэпчъ елъытыгъ.

Кавказ домбаир ары илъэси 100-кIэ узэкIэIэбэжьмэ заповедникым игъэпсын ушъхьагъу фэхъугъагъэр. Я 20-рэ лIэшIэгъум иублэгъум зыфэдэ къэмыхъугъэ псэушъхьэу Кавказым имэзхэм ащыбысымыгъэр ша­кIохэм зэтыраукIэщтыгъ. Мые­къуапэ щыщэу, шIэныгъэлэжьыгъэу, заповедникым игъэпса­кIоу ыкIи непэ зыцIэ ыхьырэ Хрис­тофор Шапошниковыр ащ лъэшэу ыгъэгумэкIыщтыгъ, къызэтыригъэнэнхэм дэгуIэщтыгъ ыкIи къыдэхъугъ.
1924-рэ илъэсым жъоныгъуа­кIэм и 12-м Пшызэ и Велико­княжескэ шэкIопIэ чIыгущты­гъэхэм Кавказым идомбайхэм ячIыопс ухъумапIэ щигъэпсыныр ащ фызэшIокIыгъ. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаир шIу зылъэгъу­хэрэр, чIыопсым инеущ ыгъэгумэкIыхэрэр готхэу ащ Iофыбэ зэшIуихыгъ. Анахь шъхьаIэр — кIодыжьыпэгъэгъэ домбайхэр зэтыригъэуцожьыгъэх. Непэ ахэм япчъагъэ шъхьэ 1200-м нахьыбэу къалъытэ. А пстэур къизыIотыкIырэ къэгъэлъэ­гъон гъэшIэгъон заповедни­кым имэфэкI ехъулIэу АР-м и Лъэпкъ музей къызэIуи­хыгъ. Христофор Шапошниковым иунэе пкъыгъохэр, итхыгъэ­хэр, сурэтхэр, илэжьэпIэ кабинет, нэмыкI шIэныгъэлэжьхэм яIофшIагъэхэр къыщы­гъэлъэгъуагъэх. ПстэумкIи пкъыгъуи 100-м ехъу щызэ­хэугъоягъ.

— Христофор Шапошниковыр энтомологэу щытыгъ, тхылъхэр ытхыгъэх. Революцием ыпэкIэ ыугъоигъэ хьампIырашъухэм язэмылIэужыгъуагъэ бэдэд. Ау, агъэтIыси зыращым, «ЧIыопсым имузей» зыфиIоу я 20-рэ лIэшIэгъум иублэгъум Мыекъуапэ щагъэпсыгъагъэм ахэр раты­гъагъэх. Нэужым ахэр тимузей къыIэкIэхьажьыгъэх. Ахэр ыкIи нэмыкI пкъыгъоу къэгъэлъэгъо­ным хэлажьэхэрэр тихъарзынэщ хэлъых, — тыщигъэгъозагъ къэгъэлъэгъоным игъэ­хьазырын Iоф дэзышIагъэу, АР-м и Лъэпкъ музей естест­веннэ тарихъымкIэ иотдел ипащэу Долэт Зотовым.
Заповедникым непэ чIыгу гектар 280-рэ зэлъеубыты. Шъо­лъырищымэ Пшызэ шъолъырым, Къэрэщэе-Черкесым ыкIи Адыгеим ячIыгу Iахьхэр зэди­Iыгъых. ИинагъэкIэ Европэм ятIонэрэ чIыпIэр щиIыгъ, КавказымкIэ апэрэ. Зыфэдэ къэмыхъугъэ чIыопс хьалэмэтым ищыпэ теплъэ щыухъумагъ, ижъырэ ыкIи нэмыкI чIыпIэ щымылъэгъущт къэкIхэр къыщызэтенагъэх, чIыопс Iэлым ичIыдэлъф псэушъхьэхэр имэз­хэм ябысымых.
Заповедникым икордонищ Адыгеим щыгъэпсыгъ: КIышъ, Гъозэрыплъэ ыкIи Лэгъонэкъэ уцупIэхэр.
КIышъ тарихъ мэхьанэ иI. Домбайишъхьэм изэтегъэуцо­жьынкIэ ар гупчэ хъугъагъ. ШIэ­ныгъэлэжьхэр, ахэм яунагъохэр щыпсэущтыгъэх. Псэу­шъхьэ заулэу къагъэхъугъэхэр чIыопсым зыхатIупщыхьэхэм цIыкIу-цIыкIузэ зэгъокIы хъугъэ ыкIи непэ заповедникым игъунапкъэ икъэгъэгъунэпIэ пшъэ­рылъ егъэцакIэ.
Ащ фэмыдэу Гъозэрыплъэрэ Лэгъонакъэрэ зекIуабэ къяуалIэ.
Гъозэрыплъэ уцупIэр ицIэ­джэгъу псэупIэм щыгъэпсыгъ. Илъэсым къыкIоцI зэпымыоу Iоф ешIэ. ХьакIэхэм апае музе­ир, псэушъхьэ IыгъыпIэр щы­гъэпсыгъэх. Заповедникым зэ­тыригъэуцожьыгъэ домбайхэр мыщ щыплъэгъунхэ плъэкIыщт. Илъэс заулэ хъугъэу Муникэрэ Кавказрэ ащ щэпсэух. Джащ фэдэу, мэз чэтыум илъагъо щыгъэпсыгъ. КъэIогъэн фае, домбаим нэмыкIэу, джы мэз чэтыоу кIодыжьырэм изэтегъэу­цожьыни заповедникыр дэлажьэ. Шъхьэ заулэ къыгъэхъуи, мэзым хитIупщыхьагъ, джыри IофшIэныр лъегъэкIуатэ. А пстэур къафаIотагъ ыкIи къарагъэлъэгъугъ пчъэ зэIухыгъэхэм ямафэу мэфэкIым тефэу зэхащагъэм.
Лэгъонэкъэ уцупIэри цIыфыбэмэ якIуапI. ЗекIо лъэгъуабэу заповедникым пхырыкIыхэрэм ар якъежьапI. КIымафэрэ ахэр зэфэшIыгъэх, ау гъэмэфэ лъэ­хъаным нэбгырэ мин пчъагъэ щызэблэкIы. Анахь цIэрыIохэм яз «я 30-рэ лъагъокIэ» заджэхэу къушъхьэм зэпырыкIэу хым екIурэр.
Сыдигъуи АдыгеимкIэ заповедникым иIофшIэн мэхьанэшхо иI. Зыфэдэ къэмыхъугъэ ичIыопс къеухъумэ, зекIоным зырегъэу­шъомбгъу. Ар къыщиIуагъ АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат и Телеграм-нэкIубгъо. КъыткIэ­хъухьэрэ ныбжьыкIэхэм чIы­о­псымрэ псэушъхьэхэмрэ шIу­лъэгъуныгъэ, гукIэгъу афыряIэу пIугъэнхэмкIэ заповедникым зэхищэрэ Iофтхьабзэхэм мэхьанэ ин зэряIэр, ащкIэ респуб­ликэр ренэу IэпыIэгъу зэрэфэ­хъущтыр къыхигъэщыгъ.
Кавказ къэралыгъо заповедникыр загъэпсыгъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм ихэгъэунэфыкIын мыщ къыщыуцущтэп. Илъэсым ыкIэм нэс зэхащэщт Iофтхьа­бзэхэр зэкIэ ащ фэгъэхьыгъэщтых ыкIи хьакIэхэм гъэшIэ­гъоныбэ апагъохыщт.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: чIыопс ухъумапIэм ихъарзынэщ.