Жъоныгъуакlэм и 7-м (мэфэпчъыжъымкlэ мэлылъфэгъум и ­27-м) ­1895-рэ илъэсым радиом «ятэу» алъытэрэ Александр Поповым апэрэ радиоприемникыр шlэныгъэлэжь зэхэсыгъом
къыщигъэлъэгъуагъ. Ащ дэжьым псэуалъэм иамалыгъэр чlыопсым ымакъэхэр къыубытынхэр ары. Ау илъэс зэкlэлъыкlохэм хахъохэр фашlыгъэх ыкlи 1919-рэ илъэсым радиор цIыфым ымакъэкIэ къэгущыIагъ. Илъэси 7-кIэ нахь кIасэу, 1926-м чъэпыогъум и 26-м, апэрэу радиом адыгабзэр къиIукIыгъ.

Непэ интернетым дунаир зэлъиштагъэ нахь мышIэми, радиом иIофшIэн къыкIыри­гъэчырэп. Урысые статистикэм иаужырэ ушэтынхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, гъогум тетхэми, унэм исхэми нэбгырэ миллионишъэ фэдизыр радиом едэIу. Ахэм яз Краснодар щыпсэурэ МэщлIэкъо Юрэ. Рулым кIэрысэу радиом кIэдэIукIыныр икIас. ИныдэлъфыбзэкIэ къэбархэм, цIыф гъэшIэгъонхэм, цIэрыIохэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэм ядэIуныр игуапэу радиор къыхехы.
— ИлъэситфыкIэ узэ­кIэ­Iэбэжьмэ, машинэм сисэу радио сыджхэр къезгъэубытхэзэ адыгабзэкIэ къэтынхэр къыз­щыдэкIыхэрэм сытефагъ. Ар Урысыем ирадио Адыгеир ­къы­з­­щыхэхьэрэ уахътэу къычIэ­кIыгъ. Джащ къыщыублагъэу ренэу ащ седэIу. IофышIэм пчыхьэм 6-м сыкъычIэкIыжьы, пчыхьэ къэтынхэм дэгъу дэдэу сате­фэшъ, ахэм сядэIузэ унэм сэкIожьы.
Лъэшэу сшIогъэшIэгъонэу сахэдаIо тилъэпкъэгъухэм афэгъэхьыгъэу къыдэкIыхэрэм. Бэрэскэшхорэ диным зыщытегущыIэхэрэ къэтынэу Хьакъунэ Заремэ ыгъэхьазырырэр къа­хэсэгъэщы. Джащ фэдэу орэдыжъхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр сшIогъэшIэгъоных, ахэм сыдигъокIи сядэIуныр сикIас. ЕтIани Адыгеим уимыс зыхъукIэ, ар ащ фэдизэу мычыжьэми, нахь уасэ фэошIы адыгабзэкIэ зэхэпхырэм. Сигуапэ непэ радиом тиныдэлъфыбзэ зэрэщыIурэр. Ащ тедэIу зыхъукIэ тымышIэрэ гущыIаби зэтэгъэшIэжьы. Синыбджэгъоу, сиIахьылэу къыздыдэсхэми ясIуагъэу, къызэрэбгъотыщтыр агурызгъэIуагъэу, радиом тедэIу, Тхьэм гъэшIэ кIыхьэ къырет тиадыгабзэ, ар зыщыIурэ ра­диом! – еIо Юрэ.
«ШъукъэдаIу! КъэзыIорэр Краснодар!“ — илъэс 98-кIэ узэкIэIэбэжьмэ Адыгэ хэку радиовещанием егъэжьапIэ фэхъугъэ апэрэ адыгэбзэ радиокъэтыныр мы гущыIэхэмкIэ аублэгъагъ. Ащ дэжьым Адыгэ автоном хэкум игупчэ Краснодар щыIагъ. 1936-рэ илъэсым Мыекъуапэ хэку гупчэ зашIыжьым радиостанциери къа­хьыжьыгъ. Радиом иуцун гъогоу къыкIугъэр «Адыгэ макъэм» ием ебгъэпшэн плъэкIыщт. Ащи иегъэ­жьапIэ Iутыгъэхэр ыкIи ыужыкIэ хахъо ышIыным дэлэжьагъэхэр адыгэ интеллигенциер, итворческэ цIыфхэр ары. Апэрэ пащэу иIагъэхэр Илья Спеловыр, ЯхъулIэ Сэфэр, Жэнэ Къырымыз. Джащ фэдэу щылэжьагъэх Натхъо Джанхъот, Цуекъо Юныс, Къуекъо Налбый, Нэхэе Руслъан, Бысыдж Мурат, Мырзэ Дзэпщ, Унэрэкъо Рае, ЕмыкI Нурджан ыкIи нэмыкIхэр. Радиом итарихъ зыгъэбаигъэхэм ащыщ илъэсипшI пчъагъэхэм радиоэфирым зымакъэ къыщы­Iугъэ журналистхэу Цурмыт Бибэ, Людмила Пугачевар, КъумпIыл Светланэ, Бэгъ Симэ, ЛъэпцIэрышэ Къунчыкъу, ГутIэ Саныет, Къуанэ Гощпакъ, ­Ирина Бондаревар, Надежда Резниковар, Евгений Саловыр, Зоя Козич ыкIи нэмыкIхэр. Ахэр ашъхьэкIэ бэмэ амышIэщтыгъэ­хэми, амакъэхэр дэгъоу къа­шIэжьыщтыгъэх, якъэтынхэм яжэщтыгъэх. Ахэм пхыращыгъэ гъогум рыгъуазэхэзэ непэрэ журналистхэу Браукъо Вя­чеслав, Хьакъунэ Заремэ, Тыгъужъ Саныет, Бэгъушъэ Фатимэ, Нэджыкъо Маринэ, Михаил Новичихиныр, Мария Волынскаяр, Сихьаджэкъо Хьазрэт, Дарья Ромашинар, Хьаткъо Иринэ, Индрысэ Маринэ Iоф ашIэ. ЩыIэныгъэм ылъэныкъо зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэр, къэбарыкIэхэр агъэ­х­ьазырых. «ТихьакI», «ЗэIухыгъэ эфир», «ЗэдэгущыIэгъу», «ГупсэфыпI», «ТызгъэгумэкIырэ Iофыгъохэр», «Нэплъэгъу», «Джэрпэджэжь» ыкIи нэмыкIыбэхэр непэ эфирым щызэхэпхыщтых.
АМ: Сусан, непэ хъу­рэ-шIэрэм изэмылIэужы­гъуабэ телевидением нэмыкIэу хъытыуми зыщыплъэгъушъущт лъэ­хъаным къина мэкъэ закъокIэ Iоф пшIэныр, цIыфхэр къызэбгъэдэIунхэр?
— Ары, шъыпкъэ, непэ интернетым тыхэкIуадэ, къыттекIо. Ары нахь мышIэми, адырэ къэ­барлъыгъэIэс амал пстэумэ анахьи, радиор нахь Iэрыфэ­гъоу­ непэ сэлъытэ. ЦIыфым Iофэу ышIэрэр ымыгъэтIылъэу, сеп­лъын е седжэн фае ымыIоу радиокъэтыным едэIун елъэкIы. Арышъ, Iоф тшIэ зыхъукIэ ар къыдэтэлъытэ. Хъурэ-шIэрэр къедэIурэм ылъэгъурэм фэдэу нэбгъэсыным пае гущыIэ лые хэмытэу, бэр къикIэу, купкI хэлъэу укъэгущыIэн фае. ГущыIэм тынаIэ тетэгъэты. ЕтIанэ, сурэтым узэремыжэрэм къы­хэкIэу телевидением ыпи къэбарыр къэптын олъэкIы. Непэ Iофэу ашIэрэм къытегущыIагъ КъТРК-у «Адыгеим» ирадио къулыкъу ипащэу ХьакIэмыз Сусанэ
АМ: Арэу зыхъукIэ, рес­публикэм инепэрэ къэбар­лъыгъэIэс амалхэм Адыгэ радиом сыд фэдэ чIыпIа ащиубытырэр?
— КъТРК-у, тэщ фэдэу, Адыгеим итыр тэ зыр ары. Радио канал зэфэшъхьафыбэ Мые­къуапэ, республикэм щэлажьэ. Ау тирадиостанциеу «Радио России» зыфиIоу тызыхэтым къэралыгъо лъапсэ иIэу, республикэм исыд фэдэрэ къуапи щызэхэпхын плъэкIыщт. ЕдэIуха, емыдэIуха — ар упчIэ шъхьаф. Радиоприемник зиIэхэм Краснодари тыщызэхахы. ГущыIэм пае, Козэт дэс Хьарэхъу Зурет бэмышIэу къытфытеуагъ. Игуапэу къызэрэтэдэIурэр къыти­Iуагъ. Арышъ, рекламэр зиIэпэубыт радиохэр Мыекъуапэ закъомэ зэрыгъуазэхэрэр, тэ Адыгеим зэрэпсаоу тыщызэ­хахыным пае тэлажьэ. ТиIоф­шIакIэ классическэ радиокIэ заджэхэрэм щыщ. Ащ фэдэхэр къэралыгъоми щыбэхэп. «Урысыем ирадио» ыкIи «Маяк» зыфиIохэрэм такъыщыдэкIы. Апэрэм тхьамафэм такъикъ 550-рэ тыкъыщэгущыIэ. Мафэ къэс такъикъ 50-у тIогъогогъо эфирым тыкъехьэ. Адыгэбзэ къэбархэмкIэ къызэIутэхышъ, урысыбзэ къэбарыкIэхэмкIэ зэфэтэшIыжьы. Ахэм азыфагу лъэныкъо зэфэшъхьафхэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэр, хъугъэ­-шIагъэхэм ярадиоверсиехэр макIох. «Маякым» мафэм ­10.50-м­ къыщегъэжьагъэу пчыхьэм 19.50-м нэс къэбарыкIэхэр хэдгъахъохэзэ сыхьат къэс къыдэкIыгъохэр бзитIумкIэ щытиIэх. Ащ къыщыттыхэрэр къэбарыкIэхэмрэ рекламэмрэ. Телевидениер щыIэ зэхъум, радиом зи емыдэIужьыщтэу аIощтыгъ, интернетыр тиIэ зэхъу­ми адырэ пстэури кIодыжьыщтэу алъытэщтыгъ. Ау ар къэшъыпкъэжьыгъэп. Сыд фэдэ къэбарлъыгъэIэс амали фэдэу непэ радиоми хъытыум иама­л­хэр къызфегъэфедэх. Мары, гущыIэм пае, тикъэтынхэм язэу «ЗэIухыгъэ эфир» зыфиIоу Мария Валынскаям зэрищэрэр телеграм нэкIубгъоу тиIэм цIыфхэм щалъэгъун алъэкIы. Эфир занкIэм къехьэ, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ хьакIэхэр къырегъэблагъэх, зигъо Iофыгъохэм атегущыIэх, цIыфхэр къытеонхэшъ упчIэхэр къатынхэ алъэкIы. Арышъ, радиоми щыIэныгъэм изэхъокIыныгъэхэм задырегъаштэ, ищыкIагъэмэ къызэритыщт шIыкIэри зэблехъу. Ау ащ къикIырэп илъэс пчъагъэхэм щылэжьагъэхэм Iоф­шIэнэу зэтырагъэуцуагъэр тыукъоу. Ар дгъэлъапIэзэ, тыухъу­мэзэ Iоф тэшIэ. Джащ фэдэу, Урысые радиоу Москва щыIэм тыдэлажьэ, къэралыгъом зэрэщытэу щызэхахыщт къэтынхэр тэгъэхьазырых. «Кавказский акцент», «Хорошее начало» зыфиIохэрэм Iоф адэтэшIэ. Лъэпкъ культурэм, шэн-хабзэхэм афэгъэхьыгъэхэр ашIогъэшIэгъоных.
АМ: Адыгэ радиом анахь къыдэхъугъэмэ ащыщ хэхэс адыгэхэм респуб­ликэм щыхъу­рэ-щышIэ­рэр зэралъыжъугъэ­Iэсырэр. АщкIэ непэ Iофхэм язытет сыд фэда?
— КъасIомэ сшIоигъор, ­хэхэс­ адыгэхэм апае радио эфирыр тиIэжьэп. Ары нахь мышIэми, хабзэ зэрэхъугъэу, хэушъхьафыкIыгъэу ахэм апае къэбархэр бзищкIэ тэгъэхьазырых: тыркубзэкIэ, арапыбзэкIэ, адыгабзэкIэ. Ахэр — къэбарыкIэхэр ыкIи тематическэ къэтынхэр. Зы къэбар шъхьаIэм игъэкIотыгъэу игугъу къэтэшIы. Хъытыум ­щытиIэ нэкIубгъохэм, телеграмым, «Вконтакте» къарытэгъа­хьэх. Ау илъэс 30 Iэпэ-цыпэм къыкIоцI дгъэхьазырыщтыгъэ къэтынхэу, лъэпкъ лъэмыджэу тиIагъэхэм радиом къыкIугъэ тарихъ гъогум чIыпIэ шъхьаф щаубыты, тэркIэ ар лъапIэ.
Аужырэ илъэс 30-м Адыгэ радиор КъТРК-у «Адыгеим» щыщэу мэлажьэ. Ащ елъыты­гъэу джырэ шапхъэхэм адиштэу иIофшIэн ыгъэпсын елъэкIы. Телевидениерэ радиорэкIэ замыгощэу зэготхэу зэдэлажьэх, ищыкIагъэмэ IэпыIэгъу зэфэхъу­жьых, къэбархэмкIэ, журналистхэмкIэ зэхъожьых.
«Апэ радиор тиIэ хъугъэ, нэужым телевидениер ­агъэпсыгъ. Ар иушъхьагъоу ыпэкIэ зыгорэущтэу зызэхэтыу­шъхьафыкIыщтыгъ. Непэ ар щыIэжьэп. Журналистикэ ­зыкIыныгъэ тиIэ хъугъэ. Сэнаущыгъэ ин зыхэлъ журналистым чанэу, псынкIэу Iоф ешIэшъу. Радиори, телевидениери, гъэзетыри къызэлъи­убытын елъэ­кIы. Ащ фэдэ щысэхэри тиIэх. Арышъ, радиом инеущырэ мафэ иIэу сэлъытэ. Сыдэу щытми, сыд фэдэрэ къэ­барлъыгъэIэс амали ежь ­игъогу ­рэкIо. ­Радиори ащ фэд. КъТРК-у ­«Адыгеим» итхьаматэу Пхъэш Ащэмэз къы­зэриIуагъэу, чэщ-­зымафэм Iоф зышIэщт радио тиIэнкIи мэхъу. Теубытагъэ хэмылъыми, мы Iофыгъом пэшIорыгъэшъэу тытегущыIагъэу щыт. Ащи ты­къы­фэкIонкIи­ хъун, хэта зышIэрэр» — еIо ХьакIэмыз Сусанэ.
Анцокъо Ирин.
Сурэтыр: АМ.