Къуаджэр зыщыкощыгъэгъэ уахътэм къыщежьэх Натхъо Къадыр игукъэкIыжьхэри, ау ахэр нахьыбэрэмкIэ ятIонэрэ кощыгъоу блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм рекIокIыгъагъэр ары зыфэгъэ­хьыгъэхэр.
«Суворово-Черкесскэ е Хьатрамтыку Темыр Кавказым, Анапэ итемыр-къокIыпIэкIэ километрэ 20 фэдизэу пэIудзыгъэу щысыгъ.
…ИлъэсипшI фэдизрэ кощыным хэтыгъэх (1924-рэ илъэсым къыщыублагъэу я 30-рэ илъэсхэм анэсыжьэу), сичIыгогъухэм ар лъэшэу къяхьылъэ­кIыгъ. Яхэ­гъэгу цIыкIу фэзэщыхэзэ, гугъум ыхьыхэзэ нэбгырабэмэ ядунай ахъожьыгъ. Натхъо унагъом къуаджэр къызибгынагъэр 1931-рэ илъэсыр ары.
А мафэм тикъоджэгъу нэбгырэ заулэмэ шыоу тичылэ къабгынэжьыгъагъ, ябылымхэр къагъэнэгъагъэх. ЗэкIэлъыкIохэу, кумэ яIапIэхэр арылъхэу, ахэм лIыжъ-ныожъхэр ахэсхэу, яунагъомэ ащыщ лъэсхэри аготхэу дэкIыжьыщтыгъэх. Бзылъфыгъэхэмрэ сабыйхэмрэ, хъулъфыгъэ зырызхэри, чылэр абгынэ зэхъум гъыщтыгъэх. Хъурэр пкIыхьапIэм фэдагъ, зыкIи мы чIыпIэм тызэрэщымыпсэужьыщтыр шIошъгъэхъугъуаеу щытыгъ.
НыбжьыкIэ заулэмэ къуаджэр шыоу къачъыхьажьыгъ, зэкIэ цIыфхэр къыдэкIыжьыгъэхэмэ ауплъэ­кIугъ.
… Псыхъом фэдэу зэкIэлъыкIо-зэкIэ­лъычъэу сикъоджэгъухэм гъогум рагъэ­хъущтыгъ, тхьамафэрэ ахэр кIуагъэх, чэщырэ гъогунапцэм зыщагъэпсэфызэ. Зэкъоджэгъухэр зэфэсакъыжьыщты­гъэх, зэдеIэжьыщтыгъэх, кощыныр рэхьа- тэу рекIокIыным лъыплъэщтыгъэх.
Сыдэу щытми, мафэ горэм чIыпIэм тынэсыгъ. Мыщ купитIоу зыщагощыгъ. Зы купэу унэгъо 30 зыхахьэщтыгъэр къутырэу Некадэм къыщыуцугъ, ащ зы унэрэ къакъыр кIыхьищырэ дэтыгъэх. Адрэ купыр лъыкIотагъ, Кухаренкэм ичIыгугъэхэм къащыуцугъ, джа чIыпIэр ары нэтыхъуаемэ якъуаджэ игъэпсын зыщыфежьагъэхэри.
Псыхъожъыеу къыблэм къикIэу темырымкIэ чъэщтыгъэм темэн чIыпIитIу фэ­хъугъагъ, ащ аргъоеу къыхэкIырэмэ зэрарышхо цIыфхэм къафахьыщтыгъ.
Iофхэр кIэкIынхэм фэшI колхоз тхьаматэм унашъо ышIыгъ унэхэр ашIыхэфэ бгъэгъэ чIэгъ пэпчъ унэгъо пшIырыпшI­хэр ачIагъэтIысхьанхэу.
…Тэри гъогу Iупэм Iут къакъырым ибгъагъэ къыттефагъ. ЗэраIуагъэу, цIыфмэ бгъэгъэ чIэгъ зашIыгъ, ящыгъынхэр, яхьап-щыпхэр чIалъхьагъэх. Хъагъэмэ арыс чэтхэр урамым къытыранагъэх, шыхэр хъупIэм рагъэлъэдагъэх. Бзылъфыгъэмэ машIор псынкIэу зэхагъани, пчыхьэшъхьашхэм ишIын фежьагъэх, хъулъфыгъэхэр псэупIэхэр зэрашIыщтхэм тегущыIэщтыгъэх…
Iоф зышIэшъунэу къоджакIэм дэсыгъэр зэкIэ лажьэщтыгъ, пчэдыжь нэфмышъым рагъажьэти, пчыхьэ кIасэ нэс шъофым итыщтыгъэх. Мэзым пхъэ къы­щашIыщтыгъ, нэужым чэу хъагъэкIэ къакъырыр зэпаутызэ, шъхьадж исекцие зэригъэзафэщтыгъ, етIагъокIэ чырбыщхэр ашIыщтыгъ, хьакухэр зэтыралъхьэщтыгъ. А чырбыщхэр бэрэ агъэгъушъыщтыгъэх. Бжыхьэм ехъулIэу зэкIэми дэпкъхэр яIагъэх, шъхьа­ныгъупчъэ цIыкIухэри ахагъэуцогъагъэх, унэр зэрагъэфэбэщт хьакухэри арагъэуцогъагъэх.
Джаущтэу щыIэкIакIэр рагъэжьэгъагъ, ау ащ къиныгъуабэ къафихьыгъ, бэ дэдэ узым ригъэзыгъагъ, техьагъур ары ана­хьэу къяузыщтыгъэр, ащыщыбэм ядунай ахъожьыгъ.
1933-рэ илъэсым лэжьыгъэу къахьы­жьыгъагъэм щыщэу унагъомэ къатырагъэфэжьыгъагъэр мэкIэ дэдагъ. Колхозникмэ къагурыIощтыгъ ащ фэдэ екIо­лIакIэм гъаблэр къызэрэзыдихьыщтыр, ау зи хашIыхьашъунэу щытыгъэп. Зыжэ къызэтезыхырэр «народым ипыеу» зэралъытэщтыр, ащ фэдэхэр Сыбыр зэрэращыхэрэр цIыфмэ ашIэщтыгъ. Охътабэ темышIэу, а 1933-рэ илъэс дэдэм, гъаблэм зэрэшъолъырэу ыубытыгъ. Гъэрет зэрямыIэм къыхэкIэу цIыфхэр IофышIэ дэкIынхэ алъэкIыщтыгъэп, шъофым ихьа­жьыщтыгъэхэп. Iоф зышIэрэмэ зэкIэмэ мафэм зы хьантхъупс лагъэрэ хьалыгъу бзыгъэрэ къаратыщтыгъ. Ащ енэцIыхэзэ, колхозникхэм ямызакъоу, лIыжъхэми сабыйхэми Iоф ашIэщтыгъ».
1934-рэ илъэсым игъатхэ Къадырмэ яунагъо Нэтыхъое къоджакIэм къэкощыжьыгъ. Апэрэ уахътэм ахэр ЛIыбзыу ХьапIатIыкъорэ Хъущт Хьасанрэ яунэхэм адычIэсыгъэх. Къуаджэм икъыблэ лъэныкъо унэр зыщашIыщт чIыгу Iахьыр нэужым къащаратыгъагъ.
«НэтыхъоякIэр дэгъоу зэхэугуфыкIыгъэу щытыгъ, бгы мылъэгэ тешъом дахэу зыщиушъомбгъугъ. Унэ фыжьхэу орзашъхьэ зытелъхэр урам шъхьаIэм ыбгъу­хэмкIэ темырым къикIэу къыблэмкIэ ехыхэу зэкIэлъыкIощтыгъэх. Унэ Iупэ­хэмрэ чъыгхатэхэмрэ урам шъхьаIэм фэгъэзэгъагъэх, хатэхэу натрыфыр къыз­щагъэкIыхэрэр унэ кIыбымкIэ дзыгъагъэх. А зэфэдэныгъэм Нэтыхъуае адрэ адыгэ къуаджэмэ къахигъэщы­щтыгъ, щыIэкIакIэм зэрэдиштэрэр къэлъагъощтыгъ. УнакIэхэр къуаджэм шIыхьафкIэ щашIыщтыгъэх.
Натхъо унагъор унакIэм зэкIожьым, сятэ дэжь къоджэдэс лIыжъхэр къеблагъэхэу аублагъ, къэбархэр къаIуатэхэзэ пчыхьэхэр агъакIощтыгъ…»
«…Натхъо Исхьакъ нарт тхыдабэ ышIэщтыгъ. Емзэгъ Юсыф, Хъуажъ Хьатыгъу, ЛIыбзыу ХьапIатIыкъо ыкIи Хьам­тэхъу Рахье IотэжьэкIо Iазэу щытыгъэх. Емзэгъ Юсыф лIышхуагъэ ыкIи кIочIэшхуагъ, шъынэшъо пэIо дахэр щыгъэу ар хьакIэщым исыщтыгъ. Хъуажъ Хьатыгъу купым инахьыжъыгъ, ыпшъэ плъыжь дахэкIэ къахэщыщтыгъ. ЛIыбзыу ХьапIатIыкъорэ Хьамтэхъу Рахьерэ хъулъфыгъэ дахэхэу, пэкIэ кIэупсыхьагъэ­хэр атетэу, яIэдэбныгъэкIэ къэпшIэжьыщтыгъэх, шъынэшъо пэIо шIуцIэхэр ренэу ащыгъыщтыгъ.
ЛIыжъ пэпчъ адыгэ фольклорым хэшIыкIышхо фыриIагъ. Рахье хъатэу ылъэгъущтыгъэп ыкIи зэхихыщтыгъэп. Емзэщым нарт пщыналъэм хэт лIы­хъужъхэм афэгъэхьыгъэ орэдхэр дахэу къыIощтыгъэх, ежьыри нартэу къысщы­хъущтыгъ, ащ фэдэ теплъэ иIагъ Хъуажъ Хьатыгъу. Кавказ заом псэемыблэжьэу щызэогъэ адыгэмэ афэгъэхьыгъэ къэбархэр, хъугъэ-шIагъэхэр къыIуатэщтыгъэх. ХьапIатIыкъо уедэIу хъумэ, къыIуа­тэрэр плъэгъурэм фэдагъ, джарэу дэгъоу зигугъу къышIырэмэ якъэбар къыт­лъигъэIэсыщтыгъ. Рахье адыгэ фольклорыр дэгъоу ышIэщтыгъ…
Мыщ сэ силъэпкъ пае щысшIагъэр зыми щысшIэшъущтыгъэп, мыщ щызэзгъэшIагъэр, тыдэ сыщеджагъэми, зыми сигъэшIэныеп…»
Хэутыным фэзыгъэхьазыры­гъэхэр АкIэгъу Разыетрэ
Хьахъурэтэ Светланэрэ.