Хы ШIуцIэ Iушъом щыпсэурэ шапсыгъэхэм яшъолъыр общественнэ организациеу «Адыгэ Хасэр» зызэхащагъэр мэлылъфэгъум и 29-м илъэс 35-рэ мэхъу. А пчъагъэм щыщэу илъэс 32-м КIакIыхъу Мэджыдэ ащ итхьамат. ЯмэфэкI ипэгъокIэу ащ зыIудгъэкIагъ, «Адыгэ Хасэм» иуцугъо лъэхъан зыфэдагъэр, къыдэхъугъэмрэ инепэрэ гумэкIыгъохэмрэ къедгъэIотагъ.

АМ: Мэджыд, шъуи Адыгэ Хасэ илъэс 35-рэ ыныбжьымэ, зэрэхъурэмкIэ, зэкIэми анахьыжъба?
— Ары. Апэ дэдэ зэхэзыщагъэр тэры. Адыгеими, КъБР-ми яехэм анахьи тэ тынахьыжъ. 1989-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 29-м мафэм зэхэтщагъ. Апэ нэбгырэ пчъа­гъэу хэтыр ттхыщтыгъэп, зэкIэ адыгэхэр ащ щыщхэу тлъытэщтыгъэ. Ау джы непэ ахэм япчъагъэ гъэнэфагъэ — нэбгырэ миным къехъу. Илъэси 4-м зэ зэфэхьысыжь-хэдзын Iофтхьабзэхэр ретэгъэкIо­кIых. Ти Адыгэ Хасэ къутэмэ 24-рэ иI. Ахэм Шъачэрэ ТIопсэ районымрэ къы­зэлъаубыты. ЗэкIэри зэфэдэу чанэу мэлажьэх. Ахэм ятхьаматэхэр Хасэм щыхадзыжьых. Нэбгырэ 35-р Хэсашъхьэм хэт. Ащ щыщэу нэбгырэ 11-р — президиумым. Анахь Iофыгъо шъхьаIэу дгъэуцурэр лъэпкъым икъэухъу­мэн, тыбзэ, тикультурэ якъызэтегъэнэн, хыIушъо адыгэхэм ягумэкIыгъохэм язэ­хэфын.
АМ: Мэджыд, илъэс 35-кIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ, егъэжьапIэр сыд фэдагъа?
— Сэ Адыгэ Хасэм иапэрэ мафэ къы­щегъэжьагъэу сыхэт. Ащ дэжьым еджапIэм ипащэу Iоф сшIэщтыгъ. А лъэхъаныр дэгъоу къэсэшIэжьы. ЕгъэжьапIэр хьылъа­гъэ. Я 90-рэ илъэсхэу къэралыгъор зызэхэзыжьырэм Адыгэ Хасэм изэхэщэн тефэгъагъ. ЩыIэныгъэр къиныгъэ, цIыфхэм неущ къарыкIощтыр ашIэщтыгъэп. Хасэм изэхэщэнкIэ лъэхъанышIугъэп, ау ар ащ дэжьым къыдгурыIощтыгъэп. Джы, уахътэ зытешIэгъэ уж, а пстэумэ уягупшысэжьы. Ау а чIыпIэм ащ нахь Iоф щымыIэу къытщыхъущтыгъ. Джаущтэу тиIофшIэн ехьыжьагъэ хъугъэ. Апэрэ тхьаматэу хадзыгъагъэр ТIэшъу Мурдин. Хъущт Аслъанбыйрэ ЛIыф Хъалидэрэ игъусэхэу Iофышхо ашIагъ. Ау зыпкъ итэу, тиIофшIэн тэрэзэу зэтедгъэ­псыхьан зытлъэкIыгъэр 1994-рэ илъэсыр ары. Пшызэ шъолъырым иправительствэ ащ дэжьым программэ ыштэгъагъ адыгэ-шапсыгъэхэм ясоциальнэ-экономическэ щыIакIэ хэхъоныгъэ ышIынымкIэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным фэгъэхьы­гъэу. Культурэм иунэхэу къуаджэхэм адэтхэр зэкIэ зэхэкъутэгъагъэх, шIоим къыхэщыжьыщтыгъэхэп. Зэман зэблэкIыгъохэм Урысыер зэрэщытэу ащ фэдагъ. Джа программэмкIэ культурэм иунэхэм зэкIэми гъэцэкIэжьынхэр ащыредгъэкIокIы­гъэх, Хасэм ихьатыркIэ, ыпкIэ хэмылъэу къо­джэдэсэм хэпIэ 500-м къехъоу къаратыгъагъэх. 1998-рэ илъэсым Пшызэ шъолъы­рымрэ Адыгеимрэ зэдэлэжьэныгъэмкIэ программэр зэдаштэгъагъ ыкIи IэпыIэгъу къытфэхъугъагъэх. Адыгеир джыри къыд­дэIэпыIэ. Илъэс къэс адыгабзэмкIэ кIэлэцIыкIухэр зэреджэщтхэ тхылъхэр къытатых. Ащ нэмыкIэу илъэс къэс апэрэ классым кIохэрэм ящыкIагъэр зэкIэ адэлъэу еджэкIо Iалъмэкъхэр къаратых. Сыд фэдэрэ мафэкIи тащыгъупшэрэп. Адыгеим тыщымыщми, тызэрэадыгэр, тызэрэхамыушъхьафыкIырэр ащ къегъэлъагъо.

Къуаджэхэм зэкIэми гъогухэр ащашIыгъэх, Псыбэ нэмыкIэу, ащ игъогухэм ягумэкIыгъо джы къызнэсыгъэм зэшIотхышъурэп. Ау «Жьыубгъу — Шъачэ» зыфиIорэ гъогоу джы ашIыщтым ари къыдыхалъытэщтэу тыкъагъэгугъэ. Ащ гъунэ лъытфыщт. ЕтIанэ, бзэм изэгъэшIэнэкIэ бэ тшIагъэр. Ар тIэкIэзыпэ­гъагъ, ащ изэгъэшIэн гурыт еджапIэхэм ачIэтлъхьажьыгъ. Грантхэр къызфэтэгъэфе­дэхэшъ, ащкIэ сыхьатхэр къалэм, нэ­мыкI лъэпкъхэр нахьыбэу зычIэс еджапIэхэм егъэджэн тедзэхэр ащызэхэтэщэх. Мары ти Адыгэ Хасэ зычIэт унэр тиунай. А пстэур къыбдэхъуныр къины.
Устав тиI, ащ тырэлажьэ, тырэгъуазэ. Зэфэхьысыжь-хэдзын Iофтхьабзэм къызэтынэкIыгъэ илъэсиплIым Iофэу тшIа­гъэр шъхьэихыгъэ къыщытэшIы, къэкIощт илъэсиплIымкIэ пшъэрылъхэр зыфэтэ­гъэуцужьых. Ахъщэу къытфэкIуагъэри, зыпэIудгъэхьагъэри зэкIэ нафэ. ХыIушъо адыгэхэм тигъэзетэу «Шапсыгъэм» а зэкIэ къитэгъахьэ. ИпчъагъэкIэ 3700-рэ хъоу ар къыдэкIы. Хы ШIуцIэ Iушъом Iус адыгэ унагъо пэпчъ иунэ ар ехьэ. Ащ ыпкIэ редакцием афетышъ, почтэмкIэ афэкIо. ТымышIахэу зыгорэ тщымыгъуп­шэмэ, зы унагъо хэтымынэным тыпылъ. Грантхэм яшIуагъэкIэ ар тиамал. ГъэзетымкIэ типшъэрылъыр хыIушъо шапсыгъэхэр зэфэщэгъэнхэр, хъурэ-шIэрэм тыщыгъозэныр, Iофыгъо горэмкIэ еплъы­кIэхэр цIыфхэм ашIэныр ары.
АМ: Сыд фэдэ зигъо Iофыгъоха Адыгэ Хасэм непэ зэшIуихыхэрэр?
— ЫпэрапшIэу лъэпкъ мэхьанэ зиIэхэр ары: бзэр, культурэр, ныбжьыкIэхэм ялъэпкъ итарихъ, иблэкIыгъэ ашIэу, ишэн-хабзэхэр агъэфедэхэу псэунхэр ары. А пстэуми щыIэныгъэм къыздихьырэ Iофыгъо пчъагъэхэр акIыгъух. ГущыIэм пае, непэрэ мафэмкIэ шъхьаIэу зыуж титмэ ащыщ тибжьахъохэм ягумэкIыгъо изэшIохын. Лъэпкъ парк аIуи Шъачэ щашIыгъ. Ащ елъытыгъэу, пасэм къыщегъэжьагъэу бжьахъоу мэзым хэтыгъэхэр къыхагъэкIыгъэхэу ябжьэматэхэм арагъэкIуалIэхэрэп. Ар мытэрэзэу тэлъытэ, сыда пIомэ унагъохэр ащ рэпсэух. Къэ­лэ пащэми къыддырегъаштэ, ау паркыр Шъачэ епхыгъэп, чIыопс къэкIуапIэхэмкIэ Министерствэм ий. Ащ ежь иунашъо­хэр иIэх. Джы а Iофыр зэхэтэфы. IэшIэхэп, ау къыддэхъунэу сэгугъэ. Бжьэхъо унэгъо 30 фэдиз тиI, ахэр лIэуж-лIэужэу а Iофым пылъых, зы лIакъом иунэгъо пчъагъэ ащ рэлажьэ. Джащ фэд шапсыгъэ щаим ичIыгуи. Акционер обществэм къыIахыжьыгъ. Ар дэгъоу ашIагъ. БэшIагъэ тызыкIэдэущтыгъэр. Зэгорэм чъыг­-хэтэ дахэщтыгъэ чIыгу гектар минрэ ныкъорэр мэзышхо ашIыгъ. ЦIыфхэр кIэлъэIух бэджэндэу къаратынэу. Приватизациер кIо зэхъум, шапсыгъэхэм чIыгухэр къытатыгъагъэп, зыгъэпсэфыпIэ чIыпIэу алъыти. Джы ахэр бэджэндэу тштэнэу тыфай. Ащи ыуж тит. Гъэстыныпхъэ шхъуантIэ зэмыщэлIэгъэ унэхэр зэрагъэплъыщт пхъэм игъэхьазырыни гумэкIыгъо пылъ. Арышъ, джащ фэдэ Iофхэм ауж тит. Къыхэзгъэщы сшIоигъу, ныбжьыкIэхэм якомитет бэмышIэу зэхэт­щагъ. КъэсIощтэп игъэкIотыгъэу джыдэдэм Iоф ышIэу, ау шапсыгъэ щаим ичIыгухэр илъэсыбэкIэ бэджэндэу къытатын хъумэ, яIофшIэн къыхэхъощт. Ар зылэжьы зышIоигъоу, мэкъу-мэщым зыфэзыгъэзэн гухэлъ зиIэ ныбжьыкIэу макIэп ахэтыр. Ахэр шъхьарытIупщ тшIыхэрэп, тадэгущы­Iэ, сыд ашIэщтми, упчIэжьынхэу ятэIо, узыфаер пшIэ зэрэмыхъущтыр агурытэгъаIо.
АМ: Адэ, илъэс 35-м къыкIоцI сыда анахь шъхьаIэу къыжъудэхъугъэр?
— Игъо шъыпкъ а упчIэм. Мы чIыгум ичIыдэлъф адыгэ шапсыгъэхэм тырялIыкIо зэхахь. Арэущтэу шъолъырми тыщашIэ. Тызэтеуцуагъэу, хабзэм тыгурыIоу тэлажьэ. Ар шъхьаIэу сэлъытэ. ЕтIанэ, тэ Iофэу тшIэрэм имэхьанэ зэрэиныр къэлэ администрациеми къыгурэIо. Егъэ­лыягъэу щымытэу, дэгъоу къытфыщытых. Федеральнэ унашъуи щыIэба чIыдэлъф лъэпкъхэм афэгъэхьыгъэу. Тэ ащ тыкъы­хеубытэ. Лъэпкъ зэфыщытыкIэхэр дэгъун­хэм тынаIэ тетэгъэты, нэмыкI цIыф лъэпкъхэм яорганизациехэм тадэлажьэ, социальнэ зыпкъитыныгъэм Iоф дэтэшIэ.
АМ: Мурадхэр сыд фэдэха?
— Мары къэблэгъэрэ илъэсиплIым телъытэгъэ мурадхэр дгъэнэфагъэх. Тигъэзет ар къидгъэхьагъ. Пшъэрылъэу зыфэдгъэуцужьыгъагъэхэр лъыдгъэкIотэщтых. КъызэрэсIуагъэу, культурэр, бзэр, лъэпкъым икъызэтегъэнэн Iоф шъхьаIэу къэнэжьых. Дунэе Адыгэ Хасэм иIофшIэн чанэу хэлажьэхэрэм тащыщ, типшъэрылъхэм ягъэцэкIэнкIэ ащи иIэпыIэгъу къытегъэкIы. Ащ ишIуагъэкIэ адыгэм идунай ин тыщыщэу зытэлытэжьы. Тэ ти Хаси, адырэ Адыгэ хасэхэми хахъо ашIынымкIэ ащ ишIогъэшхо къэкIо.
Ау гукъаохэри тиIэх. «Общественнэ зэхахьэм сыда ышIэрэр?» аIоу непэ бэрэ зэхэтэхы. Мы упчIэр нэмыкIэу бгъэуцун фаеу сэлъытэ — «Сыда сэ сшIагъэр Адыгэ Хасэм нахь дэгъоу Iоф ышIэным пае?» Джащ фэдэ екIолIакIэ зэкIэми яIэ зыхъукIэ, тиIоф нахь кIэкIыщт. ТшIэрэми уасэ иIэщт. Ари цIыфхэм, ныбжьыкIэхэм япIон фае.
АМ: Мэджыд, илъэс 35-рэ зыныбжь Адыгэ Хасэм илъэс 32-рэ хъугъэу уритхьамат. Зэман зэблэкIыгъохэми уакъыпхырыкIыгъ, унэгу кIэкIыгъэр бэ. IофшIэным угу зэпимыутэу сыда ащ фэдиз уахътэм узыIыгъыр?
— АпэрэмкIэ, я 90-рэ илъэсхэм тапсыхьагъ. ЕтIанэ, сэ апшъэрэ гъэсэныгъэр Мыекъуапэ щызэзгъэгъотыгъ, Совет хабзэм илъэхъаныгъ. Тэ тиныбжьыкIэгъум еджакIо зыдакIощтыгъэхэр е Мыекъуап, е Краснодар. Ащ мэхьанэшхо иIагъ. Адыгагъэр, адыгэ шэн-хабзэхэр зэхэпшIэнхэм пае уздэкIон фаер Мые­къуапэу а лъэхъаным алъытэщтыгъ. Ары зэрэщытыгъэри. Непэ къызготэу Iоф къыздэзышIэхэрэр зэкIэ ащ щеджагъэх. Гукъау нахь мышIэми, ар джы зэхъокIыгъэ. ЕтIанэ, лэжьапкIэм тыкIэупчIэщтыгъэп Iоф тшIэ зэхъум. Непэ апэрэ упчIэу ныбжьыкIэхэм яIэр лэжьапкIэр зыфэдизыщтыр ары.
Ащ фэдиз илъэс пчъагъэм Iоф сэзыгъашIэрэр, сызыIыгъыр Адыгэ Хасэр лъэпкъым ищыкIэгъэ дэдэу зэрэслъытэрэр ары. Адыгэ шапсыгъэхэм чIынэлъэ иным тыщитэкъухьагъ нахь мышIэми, тызэхэзыугъуаеу, зы тызышIырэр Хасэр ары. Ар тимыIэмэ, тахэкIокIэжьыщт. Ти­лъэпкъ, тифитыныгъэхэм афэгъэхьыгъэ хэбзэгъэ­уцугъэу щыIэхэм яIофшIэни зэ­пыущт. ГухэкIыр ар къызыгурыIорэр зэрэмакIэр ары. Хасэм иIофшIэн агъэцIыкIоу къыфычIэплъых. Ахэм ащэгъупшэ — Адыгэ Хасэр ренэу IэпыIэгъурэ зэхэшIыкIырэ зищыкIэгъэ общественнэ зэхахь. Арышъ, сэрмырмэ, хэта? Ау Iофыр лъызыгъэ­кIотэн къыкъокIымэ, сигуапэу сыIукIо­тыщт.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: Ныбэ Анзор.