Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъ­къарым, Къэрэщэе-­Щэрджэсым, джащ фэ­дэу нэмыкI шъолъырхэу ыкIи къэралыгъохэу ти­лъэпкъэгъу адыгэхэр зыщыпсэухэрэм адыгэ быракъым и Мафэ ащыхагъэунэфыкIы.

Адыгэу дунаим тетхэр зэрыгушхохэрэ быракъ уцышъоу жъогъо 12-рэ зэблэдзыгъэ щэ­бзищырэ зытешIыхьагъэр тихэгъэгу цIыкIу итамыгъ, ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу тарихъ хэбзэ-­бзыпхъэу тиIагъэхэм, тикультурэ языкIыныгъэ ащ къегъэлъагъо.
Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо быракъ лъапсэ фэ­хъугъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 30-рэ илъэсхэм адэжь Черкесием (Адыгеим) быракъэу иIагъэр ары. Инджылыз журналистэу Кавказ заом илъэхъан, Черкесием щыIэгъэ Э. Спенсер итхылъэу «Путешествие в Черкесию, Крым — Татарию…» (Лондон, 1839-рэ илъэс) зыфи­Iорэм а быракъым исурэт дэт. Авторыр «Черкесием ипщы­хэм язэзэгъыныгъэ ибыракъ лъапIэу» ащ еджагъ. Быракъыр уцы­шъо, ышъхьагъкIэ дышъэ жъогъуибгъу хъурэе ныкъоу гъэпсыгъэу ыкIи ащ ычIэгъкIэ тIэкIу нахь къехьыхыгъэу занкIэу жъогъуищ тешIыхьагъэх. Быра­къым ыгузэгурэ ычIэгърэ зэдиубытэу апэхэр дэгъэзыягъэхэу зэтедзэгъэ щэбзищ те­шIы­хьагъ. Быракъым ышъо щы­Iэныгъэм, гъэшIэ гъунэнчъэм ятамыгъэу щыт. Жъогъо 12-р адыгэ лъэпкъ пчъагъэм дештэх. Щэбзэщэ зэтедзэгъищыр зы­кIыныгъэм, зэгурыIоныгъэм ятамыгъ. Джаущтэу Адыгэ Рес­пуб­ликэм и Къэралыгъо быракъ адыгэ лъэпкъым итарихърэ икультурэрэ япхыгъэ шъыпкъэу щыт.
ШIэныгъэлэжьхэм къызэра­IорэмкIэ, я 19-рэ лIэшIэгъум дышъэпс жъогъо 12-мрэ щэ­бзащэхэмрэ зытет быракъ уцы­шъо дахэр апэрэу къызщаIэтыгъэр 1830-рэ илъэсым адыгэ дзэкIолIхэм язэхахь. Тыркуем исыгъэ адыгэхэм къахэкIыгъэ бзылъфыгъэм адыгэ быракъыр иIэрышIыгъ. Истамбыл къыфырахыгъэ ныпыр дзэпащэм къызызэкIоцIехым, зэдырагъаштэу гушIо макъэр дзэкIолIхэм къабгъодэкIыгъ. Спенсер итхылъ ары къызэрэщитхыжьыгъэр.
2013-рэ илъэсым Къэралыгъо Советым — Хасэм ышIыгъэ унашъомкIэ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо быракъ и Мафэ мэфэпчъым щагъэнэфагъ. Ащ къыщыублагъэу мэфэкI шъуашэм итэу ар хэтэгъэунэфыкIы.
Лъэпкъ быракъым имэфэкI къызэрыкIогъэ тарихъ гъогухэм тащигъэгъозагъ быракъым икъы­хэгъэщыжьын зиIахьышхо хэзышIыхьэгъэ шIэныгъэлэжьэу Къуекъо-Хьабэхъу Маринэ.
— Адыгэ быракъым хъишъэ ин пылъ, — къеIуатэ Маринэ. — 1988-рэ илъэсым гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ рес­публикэ институтым сыIухьэ­гъа­кIэу Наурзэ Ибрахьимэ ихъарзынэщ зыщызгъэгъуазэзэ, аль­бомым дэгъэпкIэгъэгъэ сурэтым гу лъыстагъ. ШIуцIэ-­фыжь теплъэ зиIэ быракъэу шIыгъэ сурэтыр зыщыщыр сымышIэу сеплъи, сылъыкIотагъ. Ащ ыуж илъэсныкъо тешIагъэу Адыгэ Хасэр апэдэдэ тиинститут щызэхэсыгъ. ЗэхэщэкIо ко­митетым хэтхэр зыщызэрэугъоигъэ зэIукIэхэм ащыщ горэм ижъыкIэ адыгэхэм тамыгъэу яIагъэхэм, гербым, быракъым яIофыгъохэр къэтэджыгъэх, ахэр гъэпсыжьыгъэнхэ фаеу рахъу­хьагъ.
1989-рэ илъэсым шIэныгъэлэжьэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр Спен­сер итхылъэу адыгэ лъэпкъ быракъым исурэт зэрытыгъэр Къуекъо Асфар къыригъэлъэ­гъугъ.
Спенсер итхылъ дэтыгъэ адыгэ быракъым исурэт цIыфхэм аIэкIэхьаным шIыкIэ къыфэ­зыгъотыгъэ Къуекъо Маринэ къызэриIорэмкIэ, быракъым ышъо къырагъэкIыным пае шхъуантIэмрэ уцышъомрэ зэ­хагъахьэзэ ушэтын тедзэхэр ашIыгъагъэх.
— Сэ сурэтышI сэнэхьатыр къысIэкIэхьагъэу ыкIи графикэм сыдэлажьэу щытыти, Адыгэ Хасэм хэтхэр нэбгырэ заулэ хъухэу, Абрэдж Альмири, Къуе­къо Асфари, Бэлокъо Аслъани тызэгъусэхэу, къысшъхьащытхэу Тыгъужъ Махьмудэ истаноккIэ линогравюрэ сшIи, тедзэ уцышъо 70-рэ къыдэзгъэкIыгъ. Быракъым идышъэ жъуагъохэмрэ идышъэ щэбзащэхэмрэ тедзэ пэпчъ дышъэ краскэкIэ сэр-сэрэу згъэлэжьыгъэ. Къыдэдгъэ­кIыгъэ сурэтхэр псынкIэу зэ­бгырыкIыгъэх. Адыгэ хасэхэм зэIэпахызэ, тыди щыпсэурэ адыгэхэм ашIэнэу, алъэгъунэу хъугъэ. Адыгэ быракъым исурэт дунаим джаущтэу хэхьагъэ.
1990-рэ илъэсым Адыгэ Хасэм изэфэсэу Адыгэкъалэ щырагъэкIокIынэу рахъухьагъэм зыфагъэхьазырзэ, шэкIыр Краснодар къыщагъоти, культурэм и Унэ Iоф щызышIэщтыгъэ Дэрбэ Сэчнэт нэбгырэ заулэ игъусэу IэпыIэгъу зэфэхъухэзэ, быракъыр ашIыгъ. Сэчнэт Мэл­гощ Хъызыр игъусэу быракъыр аIыгъэу сценэм къытехьагъэх. Залым чIэсыгъэ цIыфхэр лъэшэу Iэгу теощтыгъэх, нэку-нэпс хъугъагъэхэри къахэкIыгъэх.
Зэфэсэу ар апэрэу зыщаIэтыгъэр мэлылъфэгъум и 25-м Адыгэкъалэ щыкIуагъ ыкIи тарихъым къыхэнагъ.
Ащ къыщыублагъэу Адыгэ Хасэм итамыгъэ шъхьаIэу ­адыгэ быракъыр хъугъэ. Гъэтхапэм и 24-м, 1992-рэ илъэсым Адыгэ ныпыр Республикэм и Къэралыгъо быракъэу Парламентым ештэ.
2013-рэ илъэсым быракъым и Мафэ мэлылъфэгъум и 25-м хэдгъэунэфыкIызэ тшIынэу Парламентым унашъо ешIы.
Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, лъэпкъ быракъыр Африкэм икъушъхьэ анахь лъагэу Килиманджаро ЛIышэ Айдэмыр щи­Iэтыгъагъ.
— Анахь дгъэлъапIэу, анахь тикIэсэ мэфэкIхэм адыгэ быракъым и Мафэ ащыщ, — еIо Общественнэ движениеу ­«Адыгэ Хасэм» итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан. — Тэ тибыракъ къо­дыеу мыр щытэп. Дунаим щы­псэурэ тилъэпкъэгъухэм зэкIэми ябыракъ. Дунэе Адыгэ Хасэм ыкIи зэкъош республикищми ялъэпкъ быракъэу ар алъытэ. Ти ЛIышъхьэ тигъусэу Тыркуем тызэкIом, а мафэр мэлылъфэгъум и 25-м тефэгъагъ, нэбгырэ 800 фэдиз зычIэфэрэ залэу Дюзджэ дэтым быракъым къы­хэмыщыжьхэу цIыфхэр чIэсыгъэх. Нэужым ащ къыпэIулъ къуаджэхэм ащыпсэухэрэри къыдэкIхи, апэ итыр умылъэ­гъужьэу быракъыр аIыгъэу, ащ рыгушхохэзэ адыгэ быракъым шъхьэкIафэ фашIэу, шIу алъэгъоу урамым къырыкIуагъэх.
Тэри, тинахьыкIэхэми быракъыр шIу тэлъэгъу, тиджэгу­хэм ыкIи мэфэкIхэм ар къащы­тэIэты. Адыгэ быракъыр тыди щыпсэурэ адыгэхэм шIу алъэгъу, дахэ, тызэрепхы. Ащ тычIэтэу непэ лъэпкъым зиужьыжьыгъ. МэфэкI мафэмкIэ пстэуми са­фэгушIо!
Бэлокъо Аслъан адыгэ быра­къым игъэпсыжьын ишыхьатыгъ:
— Адыгэ быракъыр дунаим тет лъэпкъ тамыгъэхэм къахэлыдыкIы, республикэм ибыракъ тфэхъугъэу тэгъэлъапIэ, тинеущырэ мафэ тыфэкIо. Тибыракъ зэкIэми тынап, лъагэу тIэтэу, дгъэдахэу, ащ тычIэтэу, тызэ­рэадыгэм тырыгушхоу зэкIэми тыпсэун фае. Бэрэ тибыракъ тычIэтэу, дунаир, Урысыер ма­мырэу тыпсэунэу афэсэIо.
КIАРЭ Фатим.